«Τότε καὶ τὸν φιλόσοφον Ἐπίκουρον ἱστοροῦσι διαθρέψαι τοὺς συνήθεις κυάμους πρὸς ἀριθμὸν μετ’ αὐτῶν διανεμόμενον».
Όπου αυτό σε μία ελεύθερη μετάφραση θα πει : «Σ’ αυτή τη χώρα έζησα, τούτο τον Κήπο ίδρυσα κι όσοι βρέθηκαν κοντά μου ιστόρησαν, με τα έργα και τα λόγια τους, τη φιλοσοφία μου. Γιατί όλα τους εδώ, είναι κουκιά μετρημένα ένα προς ένα, ικανά να θρέψουν παγκοσμίως την πνευματική πείνα των ανθρώπων, εδώ και 2.300 χιλιάδες χρόνια».
Η παραπάνω αλήθεια, όπως επίσης μια άλλη μεγάλη ιστορική αλήθεια εκείνης της εποχής είναι, ότι τούτος ο μεγάλος Έλληνας φιλόσοφος Επίκουρος αποδεχόταν στον Κήπο του και γυναίκες όπως : η Λεόντιον, η Μαμμάριον, η Ηδεία, η Ερώτιον, η Νικίδιον, η Δημηλάτα και διάφορες άλλες εταίρες. Αφού στον Κήπο δεν υπήρχαν διακρίσεις ανάμεσα σε ελεύθερους και σκλάβους, αλλά και ανάμεσα σε γυναίκες (εταίρες ή όχι). Μα γιατί μας τονίζεις, θα πει κάποιος, αυτό το γεγονός ιστορικά ; Σε τι διέφεραν οι γυναίκες εκείνης της εποχής από τις σημερινές της δικής μας ; Πως συμπεριφερόταν η τότε κοινωνία σε αδυνάτους ;
Οφείλω να ομολογήσω ότι, ως γυναίκα, αυτό ήταν κάτι που αρχικά μου κέντρισε το ενδιαφέρον και συγκρίνοντας το με άλλους Έλληνες φιλοσόφους, μου έκανε ιδιαίτερη εντύπωση. Καθώς μελετούσα σε ιστορικά κείμενα το πνεύμα της φιλοσοφίας, του συγκεκριμένου Έλληνα φιλόσοφου αναγνώρισα, τελικά, πως ήταν ο μόνος που όχι μόνο επέτρεπε και αποδεχόταν, αλλά επιθυμούσε και παρότρυνε και τις γυναίκες, και τους δούλους, να προσέρχονται στον Κήπο του. Γιατί αναγνώριζε ισότιμα όλους τους ανθρώπους, καθώς όλοι εκείνοι και μετά παρρησίας, έλεγαν την άποψη τους φιλοσοφώντας, για όλα τα θέματα της εποχής τους, κι όπως εκείνα διαδραματίζονταν και τα ζούσαν στην καθημερινότητα τους. Ναι, τέτοιος άνθρωπος ήταν ο Έλληνας φιλόσοφος Επίκουρος : Ένας πραγματικός Δημοκράτης και γνωστός στις πλατιές μάζες για τις ιδέες και τις πράξεις του γύρω από την ισότητα των δύο φύλων και για τα ανθρώπινα δικαιώματα. Όμως για την στάση του αυτή, όπως ήταν φυσικό, κατηγορήθηκε και συκοφαντήθηκε !
Σε πολλά σημεία, σίγουρα, θα διέφερε η κοινωνία και οι σχέσεις των ανθρώπων από τη σημερινή μας εποχή, όπως θα γνωρίζετε με κάποιες λεπτομέρειες στις αφηγήσεις ιστορικών συγγραφέων. Αλλά θεωρώ πως υπήρχαν και πολλά κοινά σημεία με τη δική μας εποχή κι έτσι όπως τα ζούμε κι εμείς σήμερα. Προσωπική μου άποψη είναι πως οι άνθρωποι σε όλες τις εποχές επιθυμούν τα ίδια πράγματα, μέσες άκρες.
Με τη τεχνολογία συνεχώς να εξελίσσεται, εξαιτίας της περιέργειας που έχει η ίδια φύση του ανθρώπου και της διακαούς επιθυμίας του, μες τους αιώνες, να μελετά τα φαινόμενα της φύσης, τελικά είναι ο αυτός ο μεγάλος αγώνας του και οι προσπάθειες του που βασίζονται στο εξής : Να υποτάξει την ύλη της φύσης γύρω του προς όφελός του, κι όλα αυτά να τα κάνει επιστήμη !
Αφού όπως μας είπε στη φυσική του (ατομική θεωρία), ο Έλληνας φιλόσοφος Επίκουρος, από τη γέννηση του σύμπαντος κόσμου είναι η ίδια φύση των πραγμάτων και έχει τους ίδιους νόμους, έτσι είναι και η ανθρώπινη φύση : Ίδιες επιθυμίες, ίδια όνειρα, φιλία, οικογένεια, έρωτας, αγάπη, μίσος, πολιτικές αναταραχές, πόλεμοι.
Όμως ένα είναι σίγουρο, πως ο ιδρυτής του Κήπου υπήρξε ένας ιδιαίτερα Σοφός Άνθρωπος. Γιατί πως μπορεί να λέγεται κάποιος Άνθρωπος και μάλιστα να είναι και Σοφός, αν δεν γνωρίσει σε βάθος την πραγματική φύση των πραγμάτων γύρω του ; Είμαι σίγουρη πως όταν ήταν μικρός, θα ήταν ένα παιδί αξιολάτρευτο και η πρώτη γυναίκα της ζωής του, δηλ., η μάνα του, σίγουρα θα διέκρινε στο παιδί της, από πολύ νωρίς τα ιδιαίτερα χαρίσματα του. Έτσι με τη μητρική αγάπη της και τη ζεστή αγκαλιά της, του τα καλλιέργησε σωστά. Και καθώς μεγάλωνε έγινε αυτό που ήταν, ένας Σοφός Άντρας : «Να αγαπά όχι μόνο τις γυναίκες, αλλά και όλα τα πλάσματα της φύσης γύρω του». Έτσι καθώς παρατηρούσε και μελετούσε τους ανθρώπους, τα ζώα, τα φυτά, τον ουρανό, τ’ αστέρια, όπως ένα μικρό παιδί παρατηρεί τον κόσμο, παράλληλα μ’ αυτό τον τρόπο καλλιεργούσε και το πνεύμα του. Όπου τόσο πολύ το καλλιέργησε κι έτσι ορθά ερμήνευσε στη φυσική φιλοσοφία του τους νόμους του σύμπαντος κόσμου, που ακόμη και μέχρι σήμερα, πολλά από αυτά τ’ ανακαλύπτει η επιστήμη και τον επιβεβαιώνει ! Μέχρι που ο Φρήντιχ Νίτσε έφτασε στο σημείο να διατυπώσει στο τέλος του 19ου αιώνα ότι :
«Όλη η επιστήμη έχει βαλθεί να επιβεβαιώσει τον Επίκουρο !»
Με αυτό τον τρόπο, λοιπόν, κατάφερε να εισχωρήσει «ΤΟ ΟΛΟΝ» στη νόηση του και πλούτισε καλλιεργώντας τη ψυχή του, ώστε να γίνει η σοφία που, έχει η δύναμη της ορθής Γνώσης. Η δύναμη της ελεύθερης βούλησης που διαθέτουμε όλοι οι άνθρωποι, όπως μας είπε ο ίδιος, και που μπορούμε αν το θελήσουμε να ερμηνεύουμε ορθά τα πάντα γύρω μας, ούτως ώστε να παίρνουμε και ορθές αποφάσεις στη ζωή μας. Κι αφού έγινε πρώτα ο ίδιος ένας άφοβος κι ελεύθερος άνθρωπος και ο φίλος του εαυτού του, μπόρεσε να εμπνεύσει με τη φιλοσοφία του και τους άλλους για : Την αφοβία, την ελευθερία, τη φιλία και την ηδονή της ευτυχίας. Γιατί ήταν ο ίδιος, ως άτομο, ευτυχισμένος, κι αυτή η ευτυχία ανάβλυζε από μέσα του, όπως αναβλύζει σε μια καθάρια πηγή το νερό.
Δροσερό, διαυγές και κρυστάλλινο, να το προσφέρει με χαρά στους ανθρώπους και τους φίλους γύρω του, ώστε να ξεδιψούν με την ορθή γνώση που εφαρμόζεται με ορθές πράξεις, από όλους και για όλους.
Καθώς κι εκείνοι ήσαν ενωμένοι με την πραγματική φιλία μεταξύ τους, άντεξαν και τα τραγικά γεγονότα της εποχής τους, και κατάφεραν να δημιουργήσουν και να μείνουν στην ιστορία της ανθρωπότητας, όλοι μαζί σαν «Ο ΚΗΠΟΣ ΤΟΥ ΕΠΙΚΟΥΡΟΥ».
Σε μία επιστολή του προς το φίλο του Μενοικέα, θα εξακριβώσουμε αυτή την καθαρότητα των λόγων του, καθώς του λέει κι εκείνου απλά, γιατί κάποιος πρέπει να φιλοσοφεί στη ζωή του :
“Όσο είναι κανείς νέος ας μην αναβάλλει για το μέλλον τη φιλοσοφία, μα κι όταν γεράσει ας μην βαριέται να φιλοσοφεί. Γιατί για κανέναν δεν είναι ποτέ νωρίς και ποτέ αργά για ό,τι έχει να κάνει με την υγεία της ψυχής του. Κι όποιος λέει πως δεν ήρθε ακόμα η ώρα για φιλοσοφία ή ότι πέρασε πια ο καιρός, μοιάζει με άνθρωπο που λέει πως δεν είναι ώρα τώρα για την ευτυχία ή πως δεν έμεινε πια καιρός γι’ αυτήν. Πρέπει, λοιπόν, να φιλοσοφεί και ο γέρος και ο νέος: ώστε ο ένας καθώς γερνά, να νιώθει νέος μες στα αγαθά που του προσφέρει η χάρη των περασμένων ενώ ο άλλος, αν και νέος, να είναι συνάμα και ώριμος, αφού δεν θα ‘χει αγωνία για το αύριο. Χρειάζεται, λοιπόν, να στοχαζόμαστε τα όσα φέρνουν την ευδαιμονία, αφού όταν την έχουμε, έχουμε τα πάντα, κι όταν τη στερούμαστε κάνουμε τα πάντα, για να την αποκτήσουμε”.
Δηλαδή, με λίγα λόγια Θέλεις να είσαι ευτυχισμένος; Φυσικά και θέλεις! Τότε, τι σ’ εμποδίζει; Η ευτυχία σου εξαρτάται από σένα ολοκληρωτικά! Να τι μάς έχει αποκαλύψει η παρουσία ενός ανθρώπου που πέρασε τη γαλήνια ζωή του ανάμεσα σε φίλους και με το προσωπικό του παράδειγμα και τη διδασκαλία του μάς έδειξε το μονοπάτι για τη λύτρωση από τη δυστυχία.
Το ύψιστο αγαθό για τον Επίκουρο είναι ίδια η ζωή, η ζωή πάνω στη γη, γιατί άλλη δεν υπάρχει. Η ευτυχισμένη ζωή θεμέλιο της οποίας είναι η γαλήνη της ψυχής, η αταραξία, όπως έλεγε, και η μετρημένη απόλαυση των αγαθών
Ο βιογράφος του Διογένης Λαέρτιος ισχυρίζεται πώς όλα όσα αρνητικά λέχθηκαν για τον Επίκουρο ήταν συκοφαντίες, διότι ήταν άνθρωπος απλός και λιτός, δεν έπινε, δεν ανακατευόταν στην πολιτική, αγαπούσε την πατρίδα του και σεβόταν τους Θεούς. Δεν υποχρέωνε, όπως ο Πυθαγόρας, τους φίλους του να εισφέρουν τις περιουσίες τους στη σχολή. Επίσης, διαψεύδει ότι ο Επίκουρος κατηγορούσε και λοιδορούσε όλους τους σύγχρονους και τους παλαιότερους φιλοσόφους, όπως τον Δημόκριτο.
Ο Πλούταρχος αναφέρει πως ο Επίκουρος τιμούσε τον Δημόκριτο, γιατί είχε αγγίξει πριν από τον ίδιο την ορθή γνώση, και ότι το σύνολο της διδασκαλίας του είχε ονομαστεί Δημοκρίτειο, επειδή ο Δημόκριτος βρήκε τις πρώτες αρχές της φυσικής φιλοσοφίας.
“Ο ιδρυτής του Κήπου πίστευε πως η θεωρητική ενασχόληση δεν είχε σκοπό την αύξηση των γνώσεων αλλά την εξυπηρέτηση της ευδαίμονος ζωής. Ευδαίμων ζωή δεν είναι η θεωρητικά ενάρετη ζωή αλλά εκείνη που συνεπάγεται μείωση του πόνου, κατασίγαση της ανησυχίας και της ταραχής και γαλήνευση της ψυχής.
Στόχος της διδασκαλίας του Επίκουρου ήταν να χαρίσει στους ανθρώπους μια καινούργια ελευθερία, όχι πολιτική ή κοινωνική, αλλά ατομική ελευθερία. Δηλαδή, να τους απελευθερώσει από τους φόβους και τις ανησυχίες τους να τους κάνει αυτάρκεις και ικανούς να κατακτήσουν την ψυχική γαλήνη.
Σκοπός του Βίου είναι η «Ηδονή», καθώς και η αποφυγή των σωματικών παθών. Κύριο μέσο για την επίτευξή της θεωρείται η Φρόνηση, η οποία εγγυάται ότι δεν θα υπάρχει κατακυρίευση της απόλαυσης. Ο Επίκουρος θεωρούσε την πνευματική ηδονή πολύ πιο σημαντική από τη σωματική. Ο νους όχι μόνο μοιράζεται τις ηδονικές αισθήσεις του σώματος τη στιγμή που τις βιώνει, αλλά αντλεί ευχαρίστηση από την ανάμνηση περασμένων ηδονών και την προσδοκία μελλοντικών.
Η πνευματική ηδονή μπορεί να υπερκεράσει τον σωματικό πόνο. Ο νους μπορεί να προσβληθεί από μη αναγκαίες επιθυμίες, κυρίως την επιθυμία για πλούτη (φιλαργυρία), και την επιθυμία για δύναμη ή για εξουσία και δόξα (φιλοδοξία). Και οι δύο δεν έχουν όριο. Είναι αδύνατον να ικανοποιηθούν, άρα συνεπάγονται πόνο και επομένως πρέπει να εξαλειφθούν.
Εξ’ ου και η δήλωση του Επίκουρου «η φτώχια, αν μετρηθεί με βάση τον φυσικό σκοπό της ζωής, είναι μεγάλος πλούτος», ενώ τα αμέτρητα πλούτη σημαίνουν μεγάλη φτώχια. Επίσης έλεγε: «φτώχια δεν είναι να έχεις λίγα, αλλά να λαχταράς περισσότερα». Και η συμβουλή του προς τον άλλο φίλο του Ιδομενέα: «Αν θες να κάνεις πλούσιο τον Πυθοκλή, μη του δίνεις περισσότερα χρήματα, περιόρισε τις επιθυμίες του».
Επίσης, ο Επίκουρος συμβούλευε τους μαθητές του να απέχουν από τη δημόσια ζωή (να μείνουν στην αφάνεια) και κατ’ επέκταση την πολιτική (Λάθε βιώσας), γιατί η συμμετοχή με τα κοινά, θα προκαλέσει συμβιβασμούς και αντιπαλότητα, με αποτέλεσμα να τους πληγώσει και κατά συνέπεια να χάσουν την ηρεμία τους και την αταραξία τους.
Βέβαια ο ίδιος είπε ότι αν κάποιος καίγεται από την επιθυμία ν’ ασχοληθεί με τα πολιτικά δρώμενα, τότε να το κάνει, γιατί ο πόνος της στέρησης θα είναι μεγαλύτερος από αυτόν της ενασχόλησης.
Οι απόψεις του για τη ψυχή και ξεχωριστά για την μελλοντική της τύχη έκαναν βαθιά εντύπωση στη μορφωμένη τάξη του ελληνορωμαϊκού κόσμου, χαιρετίστηκαν με ανακούφιση σαν η τελευταία λέξη της επιστήμης. Ο Ρωμαίος πατρίκιος, ο Τίτος Λουκρήτιος Κάρος έψαλε με θέρμη τα διδάγματα του Έλληνα σοφού, του πρώτου θνητού που τόλμησε ν’ αντικρίσει το μυστήριο της σκοτεινής και απειλητικής θρησκείας και έμαθε τους ανθρώπους να μη φοβούνται τους θεούς και να καταφρονούν το θάνατο.
Ο Διογένης Λαέρτιος και βιογράφος του Επίκουρου, για να αποδείξει την ακεραιότητα και την αρετή του παραθέτει τις παρακάτω αποδείξεις: Πρώτον ότι η πατρίδα του αναγνώρισε τις ευεργεσίες του και τον τίμησε με χάλκινους ανδριάντες, και δεύτερον ότι το πλήθος των μαθητών του ήταν τεράστιο, και όσοι έρχονταν σ’ αυτόν έμεναν γοητευμένοι και δεν τον πρόδιδαν ποτέ. Αφού δίδαξε στους μαθητές του και τους φίλους του ο Επίκουρος επί 36 χρόνια στον Κήπο, πέθανε στην Αθήνα κατά την 127-3 Ολυμπιάδα (το 270 π.x.), σε ηλικία 72 ετών μετά από αφόρητους πόνους, τους οποίους υπέμενε επί δεκατέσσερις ημέρες με μεγάλη καρτερία.
Μπορεί να φανεί ουτοπικό, αλλά είναι τόσο απλό κι έτσι μας το είπε κι εκείνος ο Έλληνας φιλόσοφος Επίκουρος με τις πράξεις του : πως πολλά, αν όχι όλα, είναι στο χέρι μας, φίλοι μου! Γιατί από αυτή τη χώρα ξεκίνησε η επικούρεια φιλοσοφία και δεν ήταν τυχαίο το πως πραγματοποιήθηκε ! Θέλει κόπο και τρόπο, θέλει ελεύθερη βούληση, θέλει ορθή γνώση, θέλει τη φιλία σαν κύρια αρετή και αθάνατο αγαθό ανάμεσα στους ανθρώπους που επιζητούν την ευτυχία. Γιατί, όπως είπε ο δάσκαλος, δεν είναι δυνατό να είσαι ευτυχισμένος χωρίς να είσαι σοφός, τίμιος και δίκαιος. Ούτε να είσαι σοφός, τίμιος και δίκαιος χωρίς να είσαι ευτυχισμένος» Κι έτσι πάντα θα το ζητά από εμάς, που θέλουμε να λεγόμαστε και να είμαστε πραγματικοί Έλληνες !
Άλλωστε, για να υπάρχεις ελληνικός, δηλώνει τέσσερες τρόπους συμπεριφοράς, όπως το είπε στα «ΕΛΛΗΝΙΚΑ» του και ο Δάσκαλος των δασκάλων και σύγχρονος στοχαστής Δημήτρης Λιαντίνης, :
* Ότι δέχεσαι την αλήθεια που έρχεται μέσα από την φύση. Όχι την αλήθεια που φτιάχνει το μυαλό των ανθρώπων.
* Ότι ζεις σύμφωνα με την ηθική της γνώσης. Όχι με την ηθική της δεισιδαιμονίας και των προλήψεων.
* Ότι αποθεώνεις την εμορφιά. Γιατί η εμορφιά είναι δυνατή σαν το νου σου και φθαρτή σαν τη σάρκα σου.
*Και κυρίως αυτό : ότι αγαπάς τον άνθρωπο και την ανθρωπότητα.
Πηγές :
(«Απόσπασμα 34» Πλουτάρχου βίοι παράλληλοι)
«Ευτυχία και επικούρεια φιλοσοφία για μεγάλα παιδιά» (Έλλη Πένσα- Κήπος Θεσσαλονίκης)
«Γνωριμία με τον Επίκουρο και τη φιλοσοφία του» (Κώστας Καλεύρας – Κήπος Θεσσαλονίκης)
«Ελληνικά» (Δημήτρης Λιαντίνης)