Το “μέτρον άριστον” είναι από τα πιο δημοφιλή ρητά της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας μαζί με το “ γνώθι σαυτόν” και το “μηδέν άγαν”. Αποδίδεται στον Κλεόβουλο τον  Λύνδιο έναν από τους επτά Σοφούς της Αρχαιότητας που έζησε τον 6ο αιώνα π.Χ. αλλά το συναντούμε και σε άλλους φιλοσόφους και ποιητές της Αρχαιότητας όπως τον Φωκυλίδη, τον Πυθαγόρα, τον Ησίοδο, τον Θέογνη, τον Ευριπίδη, τον Δημόκριτο και φυσικά τον Αριστοτέλη με διάφορες παραπλήσιες μορφές.

Υπάρχει βέβαια μία ασάφεια στην έννοια που δίνει ο καθένας από αυτούς στην λέξη “μέτρον” αλλά και στο ποιος καθορίζει αυτό το “μέτρον”.

Εδώ θα ασχοληθούμε κυρίως με το “μέτρον άριστον” του Αριστοτέλη για το οποίο έχουμε την λεπτομερέστερη ανάλυση και θα κάνουμε μερικές σκέψεις από την Επικούρεια οπτική του θέματος.

Κατά τον Αριστοτέλη το “μέτρον” συμπίπτει με την αρετή και είναι το μέσον ανάμεσα σε δύο αντίθετες ακραίες καταστάσεις. Την υπερβολή και την έλλειψη. Η πραότητα για παράδειγμα βρίσκεται στην μεσότητα της οργής και της αναισθησίας ενώ η ανδρεία  ανάμεσα στην θρασύτητα και την δειλία. Το “μέτρον” λοιπόν, που όπως ειπώθηκε αναπαριστά την αρετή, βρίσκεται στο μέσον δύο ακραίων αντίθετων ελαττωμάτων.

Δίδεται κατά κάποιον τρόπο η εντύπωση, πως η ανδρεία προκύπτει  από ένα μείγμα θρασύτητας και δειλίας και η πραότητα από ένα μίγμα οργής και αναισθησίας. Προσωπική μου εντύπωση είναι ότι υφίσταται ένας παραλογισμός στην προαναφερθείσα ανάλυση που υποβαθμίζει το εννοιολογικό περιεχόμενο τόσο της «ανδρείας» όσο και της «πραότητας». Υπάρχουν όμως και άλλα προβλήματα. Η δικαιοσύνη για παράδειγμα μεταξύ ποιων άκρων βρίσκεται; Το ένα άκρο είναι η έλλειψη δηλαδή η αδικία. Το άλλο άκρο της υπερβολής ποιο είναι; Υφίσταται κάποια έννοια που θα δήλωνε «υπερβολική ακραία δικαιοσύνη» για παράδειγμα «υπερδικαιοσύνη»; Οδηγούμαστε δηλαδή σε νεολογισμό που δένει αρμονικά με τον παραλογισμό της ανάλυσης.

 Θα συμφωνούσε ο Επίκουρος με την ανάλυση του Αριστοτέλη; Ο Αριστοτέλης είναι συνεπής στην ανάλυσή του με την δίτιμη λογική του  και την διαλεκτική. Αντιμετωπίζει το θέμα σαν λογιστής, έξω από τα γεγονότα της ρέουσας πραγματικότητας.

Δεν είναι καθόλου δεδομένο ότι η επιλογή της  μεσότητας είναι η “άριστη” επιλογή υπό οποιεσδήποτε συνθήκες και ανεξάρτητα από αυτές. Η πραγματικότητα θέτει ανά πάσα στιγμή   τους όρους του παιχνιδιού. Ανάλογα με τις συνθήκες ο φρόνιμος άνθρωπος επιλέγει την αντίδρασή του. Και η “άριστη” αντίδραση σε μία συγκεκριμένη στιγμή,  μπορεί να κινείται κοντά στα θεωρούμενα  άκρα, ή καλύτερα στα όρια, όπως θα ήταν ίσως σωστότερη η διατύπωση. Ο πόλεμος και η επανάσταση για παράδειγμα, είναι ακραίες αντιδράσεις. Υπό συνθήκες όμως είναι οι “άριστες αντιδράσεις”. “Εάν δεν είμασταν τρελοί δεν θα κάναμε Επανάσταση” είπε ο Κολοκοτρώνης!

Αυτή είναι και η διαφορά της Επικούρειας Φιλοσοφίας από την Αριστοτελική. Ενώ ο Αριστοτέλης ρίχνει το κέντρο βάρους στην μεσότητα, ο Επίκουρος το ρίχνει στα όρια. Όταν γίνει υπέρβαση των ορίων εκεί οι καταστάσεις γίνονται ανεξέλεγκτες. Εάν ο πόλεμος στην Ουκρανία εξελιχθεί σε Πυρηνική αντιπαράθεση τότε τίποτα δεν μπορεί να συμμαζευτεί και θα κινδυνέψει η Ανθρωπότητα με αφανισμό.

Ένα άλλο πρόβλημα είναι ποιος καθορίζει το “μέτρον”. Υπάρχει αντικειμενική υπηρεσία μέτρων και σταθμών; Προφανώς όχι! Εκτός αν το καθορίζει αυθαίρετα κάποια εξουσία. Ο Αριστοτέλης όμως ισχυρίζεται ότι το μέτρον το καθορίζουν οι φρόνιμοι, λογικοί και νουνεχείς άνθρωποι. Υποκειμενικά λοιπόν τα κριτήρια, ασαφή και επομένως μαχητά, αφού μάλλον δεν θα συμφωνήσουν όλοι στο ποιοι ανταποκρίνονται σ ’αυτές τις ιδιότητες!

Υποκειμενικά βέβαια είναι και τα κριτήρια στο που βρίσκονται τα όρια. Ο Αριστοτέλης τα θέτει μάλλον αυθαίρετα και πάλι ανεξάρτητα από τις συνθήκες. Η Φιλοσοφία του Επίκουρου όμως λειτουργεί σαν ζυγαριά ακριβείας, που μας βοηθά σε κάθε περίσταση, να επιμετρούμε τον πόνο και την ηδονή  βοηθώντας μας έτσι να εντοπίζουμε τα όρια.

Τα Όρια των επαναστατημένων Ελλήνων το 1821 τα έθεσε ο Ρήγας Φεραίος στον Θούριό του: «Καλύτερα μιας ώρας Ελεύθερη Ζωή παρά σαράντα χρόνια σκλαβιά και φυλακή».

  Η μεσότητα είναι ασαφής και συχνά προβληματική στην αντιμετώπιση των πραγμάτων. Τα όρια είναι προσδιορίσιμα  σε κάθε περίσταση από την επιμέτρηση πόνου – ηδονής και προσφέρουν μεγάλη γκάμα αντιδράσεων ανάλογα με τις συνθήκες.

Η μεσότητα αρκείται σε μία “φρόνηση” τυφλοσούρτη, είναι στατική και δεν απαιτεί ιδιαίτερη σκέψη, αφού είναι ξεκομμένη από το γίγνεσθαι. Τα όρια απαιτούν πραγματική φρόνηση και ευστροφία, που μόνο η πλειότιμη λογική του Δάσκαλου μπορεί να παρέχει, για την  αντιμετώπιση καταστάσεων στην ροή των γεγονότων.

Στην πραγματική ζωή το “μέτρον” του Αριστοτέλη, αν και ο ίδιος δεν το επεδίωξε, δημιούργησε πολλά προβλήματα, διαστρεβλώσεις και παρεξηγήσεις. Μετριοπάθεια, μετριοφροσύνη, μεσότητα, αυτοσυγκράτηση, συμβιβασμός, δεν είναι πάντοτε αρετές. Είναι αρετές υπό συνθήκες. Υπό άλλες συνθήκες μπορεί να είναι και ελαττώματα.

Η «πολιτική ορθότητα», ο στρογγυλεμένος λόγος ιδίως των πολιτικών για να αποφευχθούν οι «παρεξηγήσεις», η άρνηση να πάρει κάποιος σαφή θέση σε ένα σημαντικό ζήτημα, η αμφιθυμία είναι παρενέργειες του Αριστοτελικού μέτρου. Το «μέτρον» αποτελεί  την βολική δικαιολογία και το καταφύγιο της μίζερης ζωής αναρίθμητων ανθρώπων. Η φύση της φαντασίας, των ονείρων και των οραμάτων που κινητοποιούν τον άνθρωπο να βελτιώσει την ζωή του, είναι πάντοτε ακραία.

Το «μέτρον» έγινε το μπαϊράκι των απανταχού μετριοτήτων, στην προσπάθεια τους να επιβάλλουν την κυριαρχία τους στην κοινωνία. Αν ρίξουμε μια ματιά γύρω μας, θα αντιληφθούμε ότι κυριαρχούν παντού στον Δημόσιο βίο, στην Πολιτική ζωή, στα Πανεπιστήμια, σε Συλλόγους, στον Στρατό. Και επειδή οι μέτριοι έχουν συνήθως  επίγνωση της μετριότητάς τους – έστω και αν θέλουν να προβάλλονται ως «άριστοι» –  φροντίζουν πάντοτε, για να μην κινδυνέψει η θέση τους ή το αφήγημά τους, να θάβουν και να συκοφαντούν τους πραγματικά άριστους και να προωθούν ακίνδυνους χειραγωγήσιμους ηλίθιους, με αποτέλεσμα την συνεχή υποβάθμιση της Κοινωνικής Ζωής και την συσσώρευση ανεπίλυτων προβλημάτων που χρονίζουν και ταλαιπωρούν όλους μας.

Για παράδειγμα η διαχρονική πολιτική συμβιβασμού, μετριοπάθειας και κατευνασμού που το πολιτικό μας σύστημα σύσσωμο δείχνει απέναντι στην επιθετικότητα της Νεοοθωμανικής Τουρκίας, ούτε αρετή την λες, ούτε αποτέλεσμα φρόνησης και λογικής αντιμετώπισης μιας πρόκλησης που θέτει η πραγματικότητα και οδηγεί σε αμφισβήτηση την επιβίωση του Έθνους.

Βέβαια και θα το επαναλάβουμε, θα ήταν εξαιρετικά άδικο να αποδώσουμε όλα τα προαναφερθέντα στις προθέσεις του Αριστοτέλη! Ο Αριστοτέλης ευθύνεται αποκλειστικά για την ανάλυσή του. Τα υπόλοιπα αποτελούν παρερμηνείες, συχνότατα εσκεμμένες, της ανάλυσής του.

Μία άλλη ερμηνεία του «μέτρου» που προκύπτει όταν το «μέτρον άριστον» συνδυαστεί με το «μηδέν άγαν» του Χίλωνα του Λακεδαιμόνιου και που σημαίνει «ποτέ μην υπερβάλεις», είναι ότι μέτρον αποτελεί απλά ό,τι δεν υπερβαίνει τα όρια.

Πιθανώς αυτή να είναι και η ερμηνεία που έδινε ο Κλεόβουλος ο Λύνδιος. Η ερμηνεία αυτή είναι απλή, λογική και σαφώς ορθότερη από την ερμηνεία του Αριστοτέλη που με την ανάλυσή του περιπλέκει τα πράγματα, αν και παραμένει και εδώ το πρόβλημα του καθορισμού των ορίων.

ν.