ΕΙΣΑΓΩΓΗ
«Ευδαίμον το ελεύθερον», δηλαδή η ευδαιμονία είναι απόρροια της ελευθερίας. Έτσι ισχυρίζεται ο Περικλής στον περίφημο Επιτάφιό του, εγκωμιάζοντας το Δημοκρατικό πολίτευμα της Αθήνας. Και προφανώς ο Επίκουρος, δεν θα είχε καμμιά αντίρρηση στα λεγόμενα του μαθητή του Πρωταγόρα και του Αναξαγόρα. Αυτό το μήνυμα ανέλαβε να μεταφέρει με την φιλοσοφία του, στους απογοητευμένους συμπολίτες του της μελαγχολικής εποχής του, τους Ελληνιστικούς Χρόνους της παρακμής και της μεταφυσικής θολούρας, που καλλιεργούσαν οι νεοπυθαγόρειοι, οι πλατωνικοί, οι στωικοί και οι ανατολίτικες δοξασίες και θρησκείες, που κατέκλυσαν τον Ελληνιστικό κόσμο.
Κοινός τόπος όλων αυτών των διανοητικών σκουπιδιών, η απόρριψη της ελευθερίας βούλησης και επιλογής και η καλλιέργεια του φόβου και της μοιρολατρίας, η μετατροπή του ανθρώπου από ενεργούν υποκείμενο σε παθητικό αντικείμενο, σε άβουλο διαχειρίσιμο όν, έρμαιο της εξουσίας και κομπάρσο της Ιστορίας.
Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΣΤΟΝ ΕΠΙΚΟΥΡΟ
Απελευθέρωση της σκέψης: Η πλειότιμη λογική vs δίτιμη λογική
Σε αντίθεση με όλους αυτούς, ο Επίκουρος πασχίζει να τεκμηριώσει με στέρεα επιχειρηματολογία, που βασίζεται στην πλειότιμη λογική και την παρατήρηση της Φύσης, την ελευθερία του ανθρώπου, στην σκέψη, την βούληση, τον λόγο και την δράση, αφού χωρίς αυτήν καμμιά ηδονή δεν μπορεί να υπάρξει και κανένας δρόμος δεν μπορεί να οδηγήσει στην ευδαιμονία.
Η βασική ελευθερία του ανθρώπου είναι αυτή της σκέψης και της βούλησης. Είναι καθαρά εσωτερική ελευθερία και γι’ αυτό πολύ δύσκολο να δαμαστεί από τους εξουσιαστές. Η άσκηση βίας εδώ χάνει την ισχύ της και την σκυτάλη παίρνουν η συστηματική πλύση εγκεφάλου, μέσω της ιδεολογίας και της θρησκείας, που αντικαθιστά την γνώση και την κριτική σκέψη με τη άλογη πίστη και η καλλιέργεια του μεταφυσικού φόβου για τον θεό και τον θάνατο. Εδώ η επικούρεια φιλοσοφία έχει πολλά να διδάξει, αφού με την λογική των πολλαπλών αιτίων και αποτελεσμάτων που εισάγει, απελευθερώνει την σκέψη από τα δεσμά της κυριαρχούσας ακόμα και σήμερα δίτιμης λογικής, που χαρακτηρίζει τις ιδεολογίες και τις θρησκείες και από τον δογματικό τρόπο σκέψης που αυτή προϋποθέτει.
Η δίτιμη λογική αιχμαλωτίζει την διάνοια σε μια τεχνητή αναγκαιότητα, επιβάλλοντας συγκεκριμένες επιλογές και οδηγώντας σε άσκοπα διλλήματα και αδιέξοδα, και επομένως σε άγχος, αμηχανία, ψυχική ταραχή και μοιρολατρία. Αντίθετα η πλειότιμη λογική του Επίκουρου, που κωδικοποιείται στον Κανόνα, ανοίγει τον δρόμο στην προσωπική ελευθερία και την ελεύθερη βούληση και βοηθά στην καλύτερη κατανόηση της πραγματικότητας και επομένως την αντικειμενικότερη και ορθότερη λήψη αποφάσεων, στον δρόμο της ανθρώπινης ευδαιμονίας.
Η δίτιμη λογική του άσπρου – μαύρου, που επικράτησε στην κουλτούρα της Δύσης, από την εποχή του Αριστοτέλη μέχρι τις ημέρες μας, έγινε το ιδανικό εργαλείο των εξουσιαστικών ιδεολογιών και θρησκειών και με την διχαστική της φύση τις εξυπηρέτησε με τον καλύτερο τρόπο, οδηγώντας σε λουτρά αίματος και ανείπωτη δυστυχία την ανθρωπότητα.
Η ιδεολογία γράφει ο Giovanni Sartori ( Η Δημοκρατία σε 30 μαθήματα ), συνηθίζει τους ανθρώπους να μην σκέφτονται. Είναι το όπιο του νου. Είναι επίσης μια πολεμική μηχανή που προορίζεται να επιτεθεί και να φιμώσει όσους διαφωνούν. Όσοι δεν είναι μαζί μας είναι εναντίον μας. Η ιδεολογική απόρριψη των άλλων δεν εξηγείται και δεν τεκμηριώνεται. Η ιδεολογία δίνει απόλυτη βεβαιότητα και ως εκ τούτου δεν απαιτούνται αποδείξεις ούτε καν πειραματικά δεδομένα.
Μόνο τον 20ό αιώνα με αιτία τις προόδους της φυσικής επιστήμης και ιδίως της κβαντομηχανικής, η πλειότιμη λογική της Επικούρειας φιλοσοφίας ήρθε και πάλι στο προσκήνιο, όχι χωρίς λυσσαλέες αντιδράσεις, σαν «ασαφής λογική» που αποτέλεσε μεταξύ άλλων, την βάση της ανάπτυξης της τεχνητής νοημοσύνης.
Απελευθέρωση από τους φόβους
Η φιλοσοφία του Επίκουρου απελευθερώνει τον άνθρωπο από τον παράλογο φόβο για τον θεό, αφού «Το μακάριο και άφθαρτο όν ούτε ενοχλείται από τίποτα ούτε με άλλους ασχολείται. Επομένως ούτε οργίζεται, ούτε εξευμενίζεται. Γιατί αυτά είναι γνωρίσματα κατώτερων όντων». Τον απελευθερώνει επίσης από τον φόβο του θανάτου, γιατί «Ο θάνατος δεν είναι τίποτα για μας. Διότι κάθε καλό ή κακό γίνεται αντιληπτό με τις αισθήσεις. Και ο θάνατος είναι στέρηση της αίσθησης» γράφει ο Επίκουρος στον Μενοικέα και ο Διογένης ο Οινοανδεύς συμπληρώνει: «Γλυκιά γίνεται η ζωή όταν απουσιάζει ο φόβος του θανάτου».
Η απαλλαγή του ανθρώπου από τους δύο βαθύτερους προαιώνιους φόβους του για τον θεό και τον θάνατο, στους οποίους τελικά ανάγονται όλοι οι υπόλοιποι φόβοι και οι αγωνίες της ζωής του, ολοκληρώνει τις προϋποθέσεις για την ελευθερία της σκέψης και της βούλησης.
Κοινωνική απελευθέρωση
Τα υπόλοιπα δύο είδη ελευθερίας είναι εξωτερικά, δηλαδή αφορούν την σχέση του ατόμου με τα άλλα άτομα και την κοινωνία και είναι η ελευθερία του λόγου και η ελευθερία της δράσης.
Η ελευθερία λόγου στην Επικούρεια φιλοσοφία αναφέρεται σαν Παρρησία. Είναι η ελευθερία, να εκφράζει κάποιος την γνώμη του άφοβα, αλλά συγχρόνως υπεύθυνα και καλοπροαίρετα. Η παρρησία σφυρηλατήθηκε την Κλασσική Εποχή στην Εκκλησία του Δήμου, όπου ο κάθε πολίτης είχε την ελευθερία να ασκήσει κριτική στους άρχοντες κατά την ετήσια λογοδοσία τους, να αγορεύσει και να προτείνει νόμους, παίρνοντας και την ευθύνη της κριτικής που ασκεί και των προτάσεων που καταθέτει. Η παρρησία προϋποθέτει ευθύνη αλλιώς μπορεί να μεταπέσει σε αερολογία, λίβελο και συκοφαντία.
Η Επικούρεια φιλοσοφία έχει σαφείς αναφορές στην Αθηναϊκή Πολιτεία και είναι φορέας πολλών από τις αρετές της Δημοκρατίας. Είναι η κατεξοχήν φιλοσοφία της Δημοκρατίας. Βέβαια στην Εποχή του Επίκουρου και τους επόμενους αιώνες, η Παρρησία περιορίζεται στους Κήπους, αφού η πολιτική κατάσταση κάθε άλλο παρά ευνοεί την ελευθερία του λόγου, και γίνεται δομικό στοιχείο της Επικούρειας φιλίας και μέρος της ψυχοθεραπείας που ασκείται στους Κήπους.
Η έννοια της ελευθερίας στις άλλες σχολές
Η ελευθερία δράσης χρήζει ιδιαίτερης προσοχής. Ας την προσεγγίσουμε αρχικά μέσα από τις σημαντικότερες άλλες φιλοσοφικές θεωρήσεις.
Κατά την στωική θεώρηση η ελευθερία περιορίζεται στην πρόθεση. Όλα τα υπόλοιπα εναπόκεινται στην Μοίρα. Κανένας λόγος δεν μπορεί να γίνει για ελευθερία δράσης. Ο Στωικός θεωρεί την αναγκαιότητα ελευθερία. «Οι Μοίρες οδηγούν αυτούς που τις ακολουθούν και σέρνουν αυτούς που τις αντιστέκονται» διατείνεται ο Κλεάνθης δεύτερος Σχολάρχης της Στοάς μετά τον Ζήνωνα. Στους Σκεπτικούς του Πύρρωνα, η ελευθερία δράσης δεν έχει νόημα, επειδή της δράσης προηγείται η απόφαση στην οποία αυτοί ποτέ δεν φτάνουν λόγω της μόνιμης αναστολής της κρίσης που τους διακατέχει. Στην πλατωνική θεώρηση, η ελευθερία δράσης, καθορίζεται από την κοινωνική θέση του ατόμου, που αυτό πρέπει μοιρολατρικά να αποδεχτεί.
Ενδιαφέρον έχει η θέση της ελευθερίας δράσης, στην φιλοσοφία του Αρίστιππου του Κυρηναίου και την Κυνική φιλοσοφία. Λέμε ότι η Επικούρεια Φιλοσοφία είναι μια ατομική φιλοσοφία. Και πράγματι έτσι είναι. Θα παρατηρούσε κάποιος ότι και η ηδονιστική Φιλοσοφία του Αρίστιππου είναι επίσης ατομική. Η σημαντική διαφορά με τον Επίκουρο, είναι ότι ο Αρίστιππος αντιμετωπίζει το άτομο απομονωμένο, έξω από το περιβάλλον και την κοινωνία. Η επιδίωξη της ηδονής – και μάλιστα της σωματικής, κινητικής ηδονής – είναι το ζητούμενο, χωρίς να ενδιαφέρει η πηγή της, ή η όποια επίπτωσή της στους άλλους. Το άθροισμα των ηδονών συνιστά την ευδαιμονία. Η ελευθερία του Αρίστιππου είναι μία ανεύθυνη ελευθερία. Βαθύτερος λόγος, είναι η αμφισβήτηση μιας πραγματικότητας έξω από το άτομο και τα συναισθήματά του. (σολιψισμός). Αλλά και η ελευθερία των Κυνικών είναι μία επίσης ανεύθυνη ελευθερία. Γιατί προϋποθέτει την κατάργηση της κοινωνίας και την επιστροφή του ανθρώπου στην ζωώδη κατάσταση. Όμως για να ξεφύγουν από αυτήν ακριβώς την κατάσταση της απόλυτης ελευθερίας δράσης αλλά και της απόλυτης ανασφάλειας δεν έφτιαξαν οι άνθρωποι τις κοινωνίες;
Η επικούρεια αντίληψη: Άτομο και κοινωνία
Αντίθετα με τις προαναφερθείσες φιλοσοφικές προσεγγίσεις, ο Επίκουρος αντιμετωπίζει τον άνθρωπο σαν κοινωνικό όν, που επιδιώκει την προσωπική του ευδαιμονία μέσα από την ευδαιμονία του συνόλου. Το κοινωνικό συμβόλαιο του μη βλάπτειν ουδέ βλάπτεσθαι, προϋποθέτει ότι όλα τα μέλη ενός κοινωνικού συνόλου, πρέπει να προσπορίζονται κάποιο όφελος από την κοινωνική συμβίωση.
Από την άποψη της θεωρίας των παιγνίων, η κοινωνία και κατ’ επέκταση η Δημοκρατική κοινωνία του Επίκουρου, είναι παίγνιο θετικού αθροίσματος, όπως άλλωστε συμβαίνει με ολόκληρη την Επικούρεια φιλοσοφία όπου το ισοζύγιο ηδονής – πόνου πρέπει να έχει πάντοτε θετικό πρόσημο.
Τα βασικότερα οφέλη της κοινωνικής συμβίωσης, είναι το αίσθημα της ασφάλειας, και η προσδοκία ευκολότερης κάλυψης των βασικών αναγκών του ατόμου, με προοπτική την ευδαιμονία. Η συμμετοχή επομένως ενός ατόμου σε ένα κοινωνικό σύνολο, προϋποθέτει κάποιον περιορισμό της ελευθερίας δράσης, με αντίτιμο τα προαναφερθέντα πλεονεκτήματα. Η ελευθερία δράσης του ατόμου δεν πρέπει να παραβιάζει την ελευθερία ή τα συμφέροντα των υπολοίπων μελών της κοινωνίας. Αυτό καθορίζεται από το δίκαιο και υλοποιείται με τους νόμους που κωδικοποιούν το δίκαιο. Από την άλλη βέβαια, οι νόμοι εγγυώνται την ελευθερία του ατόμου μέσα στην κοινωνία και την διασφαλίζουν από τυχόν αυθαίρετη καταπάτησή της. Τα μέλη της κοινωνίας, από κοινού αποφασίζουν την θέσπιση των νόμων και τους εφαρμόζουν για όσο διάστημα αυτοί τα εξυπηρετούν και αλλάζουν πάλι με κοινή απόφαση όταν πάψουν να τα εξυπηρετούν. Οι νόμοι εγγυώνται την ελευθερία όλων των μελών μιας κοινωνίας, παρά τον εξαναγκαστικό τους χαρακτήρα. Και αυτό γιατί αφορούν όλους ανεξαιρέτως. Φτιάχνονται από τους ανθρώπους, αλλά είναι πάνω από αυτούς. Όταν δεν κυβερνούν οι απρόσωποι νόμοι τότε κυβερνούν οι άνθρωποι, δηλαδή η αυθαιρεσία, η απληστία, η αδικία και η βλακεία.
Κοινωνία και πλούτος: Μια πραγματιστική προσέγγιση
Σημαντική είναι η παρατήρηση του Μητρόδωρου ( Περί Πλούτου, Επικούρου Προσφώνησις 67 ) ότι «Μία ελεύθερη ζωή δεν μπορεί να αποχτήσει μεγάλα πλούτη, επειδή αυτό δεν είναι εύκολο χωρίς δουλοπρέπεια προς τον Όχλο ή τους δυνάστες, αλλά αποκτά τα πάντα σε συνεχή αφθονία». Ο Πλούτος είναι συχνά το αντίτιμο της υποταγής στους κρατούντες και της διαπλοκής μαζί τους, μακριά από τους Νόμους μιας Ευνομούμενης Πολιτείας. Αυτό αποτελεί ακύρωση του κοινωνικού συμβολαίου και επιστροφή στην ανασφάλεια και τον φόβο.
Ο Άνθρωπος μπορεί να διατηρήσει την ελευθερία του στα πλαίσια του κοινωνικού συμβολαίου, διασφαλίζοντας συγχρόνως τα αναγκαία για την ζωή του, την αταραξία του και την αξιοπρέπειά του. Αυτό άλλωστε είναι και το νόημα της Επικούρειας Αυτάρκειας.
Στην σημερινή εποχή, η αλληλεξάρτηση κοινωνίας και οικονομίας είναι τόσο στενή όσο ποτέ στο παρελθόν. Το ζητούμενο λοιπόν είναι η ελευθερία του ατόμου και η αναζήτηση της ευδαιμονίας, σε μια κοινωνία με καπιταλιστική οικονομία και η σχέση τους με την ελεύθερη αγορά.
Η καπιταλιστική οικονομία βασίζεται στην οικονομία της αγοράς. Τον 15ο αιώνα, στις απαρχές του καπιταλισμού, ο Adam Smith στο έργο του « ο πλούτος των εθνών » διακήρυξε τις αρχές της ελεύθερης αγοράς, και την αρχή της αόρατης χειρός, που μετατρέπει τον πλούτο των καπιταλιστών, αυτών δηλαδή που διαθέτουν το κεφάλαιο και τα μέσα παραγωγής, σε πλούτο της κοινωνίας.
Η ιδεαλιστική θέση του Adam Smith διαψεύστηκε από την σκληρή πραγματικότητα τους επόμενους αιώνες. Ο καπιταλισμός οδήγησε μεν σε τεράστια τεχνολογική πρόοδο και οικονομική ανάπτυξη, με αντίτιμο όμως την πρωτοφανή στην ιστορία του ανθρώπου έξαρση των ανισοτήτων και των ανταγωνισμών τόσο μεταξύ των κρατών όσο και μέσα στις ίδιες τις κοινωνίες, γεγονός που είχε σαν αποτέλεσμα, μεγάλη συσσώρευση πλούτου για λίγους αλλά και πρωτόγνωρη φτώχεια για κάποιους άλλους περισσότερους, παρά την επάρκεια αγαθών που δημιούργησε και παρά το γεγονός ότι βελτίωσε γενικά την καθημερινότητα, καθιστώντας πολλά αγαθά προσβάσιμα σε πολλούς, αλλά και αυξάνοντας υπέρμετρα τις ανάγκες τους. Οι συνεχείς κρίσεις του συστήματος επιδείνωσαν την κατάσταση και οδήγησαν στο πρώτο μισό του 20ου αιώνα σε δύο βιομηχανικής κλίμακας παγκόσμιους πολέμους, με καταστροφές κλίμακας που ποτέ άλλοτε δεν είχε γνωρίσει η ανθρωπότητα.
Για μία εικοσαετία μετά τον τελευταίο μεγάλο πόλεμο, η κατάσταση ισορρόπησε σε σημαντικό βαθμό στον Δυτικό Κόσμο, με την εφαρμογή των θεωριών του John Maynard Keynes, που συνιστούσε τον έλεγχο της αγοράς από την κοινωνία με την θέσπιση κανόνων και πρότεινε την ανακύκλωση των πλεονασμάτων στα πλαίσια μιας νομισματικής ένωσης από πλεονασματικές σε ελλειμματικές περιοχές και την μερική τουλάχιστον αναδιανομή των εισοδημάτων και των κερδών του κεφαλαίου, από πάνω προς τα κάτω, με αύξηση των δαπανών για κοινωνική πρόνοια και προστασία. Ο Keynes πρότεινε την αύξηση των δημοσίων επενδύσεων σε περιόδους κρίσης, με σύγχρονη μείωση της φορολογίας, ώστε να συγκρατηθεί η ανεργία και να στηριχτεί το εισόδημα των εργαζομένων. Τα ελλείματα που προκύπτουν καλύπτονται με εξοικονόμηση πόρων και αύξηση φορολογίας σε περιόδους ανάπτυξης. Με τον τρόπο αυτό αντιμετωπίζονται σε ικανοποιητικό βαθμό οι ανισορροπίες του συστήματος.
Η εφαρμογή των κευνσιανών πολιτικών από τον Πρόεδρο Roosevelt με το Νew Deal, βοήθησε στην έξοδο των Η.Π.Α. από την οικονομική κρίση του 1929 και μετά τον Μεγάλο Πόλεμο οδήγησε σε οικονομική ανάπτυξη και ευημερία όχι μόνο τις Η.Π.Α αλλά όλο τον δυτικό κόσμο, με αύξηση του βιοτικού επιπέδου όλων των πολιτών.
Αξιοσημείωτο είναι ότι η θεωρία του Keynes δεν είναι εντελώς πρωτότυπη. Παρόμοιες πολιτικές εφαρμόστηκαν για πρώτη φορά στην Αθήνα του 4ου αιώνα από τον Εύβουλο και τον Λυκούργο και οδήγησαν σε άνθηση της οικονομίας της για 30 περίπου χρόνια, μέχρι την έναρξη του Λαμιακού πολέμου.
Η Οικονομική θεωρία του Keynes όσες αδυναμίες και αν έχει, στοχεύει στην διατήρηση της κοινωνικής συνοχής και επομένως είναι συμβατή με το κοινωνικό συμβόλαιο της Επικούρειας Φιλοσοφίας. Τα θετικά της αποτελέσματα αποδείχτηκαν στην πράξη.
Κριτική του Νεοφιλελευθερισμού
Τα τελευταία 30 χρόνια επικράτησαν στην οικονομία, οι νεοφιλελεύθερες θεωρίες των Hayek και Friedman και η θεοποίηση των ελεύθερων αγορών που έντεχνα και δόλια συνδέθηκαν με τον πολιτικό φιλελευθερισμό και την ελευθερία του ατόμου. Η πλήρης απελευθέρωση των αγορών, συνοδεύτηκε από απορρύθμιση της οικονομίας, με την κατάργηση του ρυθμιστικού ρόλου του κράτους, απομείωση της φορολογίας των πλουσίων, και των μεγάλων ιδιωτικών επιχειρήσεων και πολυεθνικών και επιβάρυνση των μικρών και μεσαίων εισοδημάτων, με την επιβολή της περιβόητης λιτότητας, την κατάργηση των θεσμών κοινωνικής προστασίας και πρόνοιας και την ιδιωτικοποίηση νευραλγικών για την κοινωνία τομέων του κράτους, όπως η υγεία, η παιδεία και οι οργανισμοί κοινής ωφέλειας. Κατά συνέπεια οδήγησαν, όπου εφαρμόστηκαν, σε λεηλασία του κοινωνικού πλούτου από το ασύδοτο ιδιωτικό κεφάλαιο, εξαθλίωση της πλειονότητας των πολιτών, αναδιανομή του πλούτου προς όφελος των πλουσίων και εκτίναξη των ανισοτήτων. Το πρόβλημα της ανεργίας που μαστίζει τις σύγχρονες κοινωνίες, ο νεοφιλελευθερισμός το έλυσε ανάγοντάς το σε φυσικό φαινόμενο.
Φορέας του νεοφιλελεύθερου μοντέλου, το ΔΝΤ, που το επέβαλε σε μια σειρά από χώρες συνήθως του Τρίτου κόσμου τις τρεις τελευταίες δεκαετίες του 20ου αιώνα ύστερα συνήθως από μία οικονομική καταστροφή, λόγω πολέμων, φυσικών καταστροφών, δικτατοριών ή αδυναμίας εξυπηρέτησης του δανεισμού τους. Στην Δύση ο νεοφιλελευθερισμός έγινε επίσημη πολιτική, από τις κυβερνήσεις του Ronald Reagan και της Margaret Thatcher και απέκτησε νέα δυναμική μετά την κατάρρευση του υπαρκτού σοσιαλισμού, που οδήγησε και σε κατάρρευση των οικονομιών των χωρών του πρώην σοβιετικού block, οι οποίες απετέλεσαν ιδανικό πεδίο δράσης για το ΔΝΤ και τις νεοφιλελεύθερες πολιτικές του.
Κατάληξη της ασυδοσίας των αγορών και της κυκλοφορίας από το Τραπεζικό σύστημα χωρίς στοιχειώδεις ελέγχους, περίπλοκων χρηματοοικονομικών παραγώγων, ήταν η κρίση του 2008, όπου το κόστος της καταστροφής κλήθηκαν να πληρώσουν οι κοινωνίες και οι πολίτες κατά παράβαση – τι ειρωνεία – των νεοφιλελεύθερων αρχών, περί μη ανάμιξης του κράτους στις ελεύθερες αγορές, ενώ οι πραγματικοί υπαίτιοι έμειναν στην πλειοψηφία τους στο απυρόβλητο και συχνά πλουσιότεροι από πριν.
Η ελευθερία προϋποθέτει κανόνες. Αυτό που ισχύει για την ελευθερία δράσης του κάθε μέλους της κοινωνίας, πρέπει να ισχύει και για τις αγορές. Κανόνες που θα εξασφαλίζουν την ελευθερία των αγορών, αλλά συγχρόνως θα προφυλάσσουν την κοινωνία από τις ακρότητες τους. Αν βέβαια δεν θέλουμε η ελευθερία να καταλήξει ασυδοσία, με τα καταστροφικά αποτελέσματα που βιώνουμε όλοι.
Οι αγορές είναι χρήσιμες γιατί εξασφαλίζουν αποτελεσματικό έλεγχο των τιμών. Είναι απαραίτητο εργαλείο της οικονομίας μιας σύγχρονης Δημοκρατικής πολιτείας. Όμως είναι συχνά απρόβλεπτες, άπληστες, και επιρρεπείς στην ασυδοσία και την χειραγώγηση από τους ισχυρούς που ακυρώνει σε τελευταία ανάλυση την ελευθερία τους. Μπορεί να υπονομεύσουν την κοινωνική ειρήνη και να καταλύσουν την ίδια την Δημοκρατία και τις ατομικές ελευθερίες που αυτή συνεπάγεται.
Για τους νεοφιλελεύθερους οικονομολόγους, η οικονομική ευημερία βασίζεται στην συνεχή οικονομική ανάπτυξη που εξασφαλίζουν οι ελεύθερες αγορές. Όμως σε ένα κόσμο όπου το 1% του πληθυσμού λυμαίνεται το 50% του παγκόσμιου πλούτου, η οικονομική ανάπτυξη όχι μόνο δεν αφορά τους πολλούς αλλά αυξάνει ακόμα περισσότερο τις ανισότητες υπέρ των πλουσίων. Η ανάπτυξη όπως την εννοούμε σήμερα, πρέπει πλέον να πάψει να είναι το ζητούμενο και να επικεντρωθούν οι προσπάθειες των κοινωνιών στην ανακατανομή του πλούτου. Εάν αυτό δεν γίνει με ειρηνικά μέσα, υπάρχει μεγάλος κίνδυνος να γίνει με την βία και με απρόβλεπτα αποτελέσματα όχι μόνο για την συνοχή των κοινωνιών και τις ατομικές ελευθερίες, αλλά για την ίδια την επιβίωση του ανθρώπινου είδους. Άλλωστε η ανάπτυξη εδώ και πολύ καιρό δεν είναι πλέον βιώσιμη. Εξαντλεί με επιταχυνόμενους ρυθμούς τους περιορισμένους πόρους του πλανήτη και επιβαρύνει υπέρμετρα το περιβάλλον, υποθηκεύοντας το μέλλον των επόμενων γενιών.
Ο νεοφιλελευθερισμός θεοποίησε τις αγορές. Τις απέδωσε μεταφυσικές ιδιότητες που δεν είχαν. Ο ισχυρισμός πως οι αγορές αυτορυθμίζονται και ρυθμίζουν τα πάντα ιδανικά, είναι μεταφυσική δοξασία που καμμιά σχέση δεν έχει με την πραγματικότητα, όπως άλλωστε έχει αποδειχτεί. Το ίδιο ισχύει και για την λιτότητα και για την αέναη οικονομική ανάπτυξη.
Οι νεοφιλελεύθερες ιδεοληψίες, απειλούν την συνοχή των κοινωνιών, την ελευθερία των πολιτών και υπονομεύουν την Δημοκρατία. Η ασυδοσία των αγορών, ιδίως του χρηματοοικονομικού τομέα, που προωθεί ο νεοφιλελευθερισμός, όχι μόνο δεν συμβαδίζει με την ελευθερία του ατόμου, αλλά αποδείχτηκε εργαλείο λεηλασίας και χειραγώγησης των κοινωνιών από τους σύγχρονους οικονομικούς εξουσιαστές, αντίστοιχο των θρησκειών και ιδεολογιών, σε όχι και τόσο παλαιότερες εποχές.
Από την οπτική της θεωρίας των παιγνίων η θεωρία του Keynes είναι παίγνιο θετικού αθροίσματος και γι’ αυτό ακριβώς είναι συμβατή με το κοινωνικό συμβόλαιο της Επικούρειας Φιλοσοφίας. Όλοι κερδίζουν κάτι. Οι νεοφιλελεύθερες θεωρίες είναι παίγνιο μηδενικού αθροίσματος. Κάποιοι λίγοι κερδίζουν αυτά που χάνουν οι πολλοί. Με απλά λόγια η λιτότητα των πολλών χρηματοδοτεί την χλιδή των λίγων. Είναι επομένως στον αντίποδα της φιλοσοφίας του Επίκουρου.
Επικούρεια απάντηση: Αλγόριθμος των αναγκών και αυτάρκεια.
Σήμερα, περισσότερο από κάθε άλλη φορά στο παρελθόν, θα πρέπει σαν άτομα και σαν κοινωνίες να αξιολογήσουμε τις ανάγκες μας, σύμφωνα με τον αλγόριθμο του Επίκουρου. Ο καπιταλισμός μπορεί να βελτίωσε την καθημερινότητά μας, όμως μας δημιούργησε ένα κυκεώνα περιττών αναγκών και άπιαστων για τους πολλούς προτύπων.
Είναι καιρός να ξαναθυμηθούμε την Επικούρεια Αυτάρκεια, που σημαίνει για μας την άρνηση της εξάρτησης από ένα ανούσιο τρόπο ζωής, που δημιουργεί και προβάλλει συνεχώς νέες πλασματικές ανάγκες από τις οποίες εξαρτά την ανθρώπινη ευτυχία και την απαλλαγή από το συνεχές άγχος για επιβεβαίωση και αποδοχή, από ένα αμφισβητήσιμο σύστημα αξιών, που βασίζεται στον ανταγωνισμό και την επιβολή με όλα τα μέσα. Ο καπιταλισμός μας έκανε άπληστους, καχύποπτους, μοναχικούς, αδιάφορους για το κοινωνικό σύνολο, υπερφίαλους και τελικά δυστυχισμένους. Μας στέρησε τις απλές χαρές της ζωής, την ανεμελιά, την απόλαυση της πραγματικής φιλίας, την χαρά του Έρωτα, την ηδονή να βιώνουμε το μεγάλωμα των παιδιών μας. Η ευημερία που μας πρόσφερε μας απομάκρυνε από την Ευδαιμονία. Τώρα που χάσαμε και την ευημερία, μας έμειναν οι ανάγκες που σαστισμένοι αδυνατούμε να αξιολογήσουμε και να ικανοποιήσουμε.
Ζούμε μια εποχή γεμάτη κινδύνους και αβεβαιότητα για το μέλλον τόσο σαν άτομα όσο και σαν κοινωνίες. Το παλιό πεθαίνει αλλά το νέο δεν έχει γεννηθεί ακόμα. Η κατάρρευση του νεοφιλελεύθερου μοντέλου, που ξεκίνησε το 2008 και του καπιταλισμού του τζόγου που αυτό αντιπροσωπεύει, απειλεί να συμπαρασύρει στην άβυσσο τις κοινωνίες. Στον επιθανάτιο ρόγχο του απειλεί τις ανθρώπινες ελευθερίες, τα ανθρώπινα δικαιώματα, την ίδια την Δημοκρατία. Ο αγώνας για την διάσωσή τους είναι σήμερα επιτακτικός όπως και η διατύπωση μιας εναλλακτικής πρότασης για μια οικονομία στην υπηρεσία της ανθρώπινης ευδαιμονίας και της κοινωνικής συνοχής, που θα σέβεται το περιβάλλον και θα εστιάζει στην ικανοποίηση των πραγματικών αναγκών του ανθρώπου.
Και είναι αυτός ο λόγος που η Επικούρεια φιλοσοφία είναι σήμερα περισσότερο επίκαιρη και πολύτιμη από ποτέ, αφού μπορεί εποικοδομητικά να συμβάλλει σ΄ αυτήν την αναζήτηση.
Δημήτρης Άλτας, 11/5/2016.
