Το 1453 οι Οθωμανοί κατέλαβαν την Κωνσταντινούπολη καταλύοντας την Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, γεγονός που προκάλεσε σημαντικές επιπτώσεις στην υπόλοιπη Χριστιανική Ευρώπη. Μία από τις σημαντικότερες, ήταν ότι οι Οθωμανοί, έγιναν κύριοι του δρόμου του Μεταξιού, δηλαδή της χερσαίας διαδρομής που ένωνε την μεσαιωνική Ευρώπη με την Ανατολική Ασία και κυρίως την Ινδία και την Κίνα. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα, την αστρονομική άνοδο των προϊόντων των περιοχών αυτών και ιδίως των μπαχαρικών, που οι Ευρωπαίοι χρησιμοποιούσαν στην συντήρηση των τροφίμων. Αιτία η αισχροκέρδεια των Οθωμανών και των Βενετσιάνων συνεταίρων τους, που τα μετέφεραν στα λιμάνια της Ευρώπης από την Κωνσταντινούπολη και την Αίγυπτο.
Το γεγονός αυτό ανάγκασε τους Ευρωπαίους, αρχικά τους Πορτογάλους και τους Ισπανούς και αργότερα τους Άγγλους τους Ολλανδούς και τους Γάλλους να αναζητήσουν νέους θαλάσσιους δρόμους για την Ανατολική Ασία. Έτσι ο Κολόμβος ανακάλυψε την Αμερική, γεγονός που ο ίδιος ποτέ δεν έμαθε, μιας και νόμιζε ότι ξεμπάρκαρε στις ανατολικές Ινδίες, ο Βάσκο ντε Γκάμα παράκαμψε την Αφρική στο δρόμο για τις δυτικές Ινδίες, ο Μαγγελάνος περιέπλευσε τον πλανήτη αποδεικνύοντας πως είναι στρόγγυλος και οι Πισσάρο και Κορτές ξεπάτωσαν τις Αυτοκρατορίες των Μάγια και των Ίνκα στο όνομα του Χριστού που δεν είχε φροντίσει έγκαιρα να αποκαλυφθεί στους αγρίους!
Μαζί με τον καπνό, την σύφιλη και το χρυσάφι που έφεραν στην Ευρώπη οι κονκισταδόρες από τον Νέο Κόσμο, έφεραν και τον προβληματισμό στους συμπατριώτες τους. Ο κόσμος ήταν πολύ μεγαλύτερος απ’ ότι νόμιζαν. Η Ευρώπη δεν ήταν το κέντρο της ανθρωπότητας, κάποιος Γαλιλαίος υποστήριζε την αιρετική άποψη ότι η Γη δεν ήταν το κέντρο του Σύμπαντος και το 1517 κάποιος θεολόγος ονόματι Λούθηρος τοιχοκόλλησε 95 θέσεις στην εξώπορτα του Μητροπολιτικού ναού της Βιτεμβέργης, που αμφισβητούσε ευθέως τον παπισμό και την αυθεντία της καθολικής Εκκλησίας να ερμηνεύει την Αγία Γραφή κατά το δοκούν, που σήμαινε ότι ο Πάπας δεν ήταν πλέον το κέντρο της Χριστιανοσύνης. Η Βίβλος μεταφράστηκε στα γερμανικά και σε άλλες Ευρωπαϊκές γλώσσες και με την βοήθεια της νέας εφεύρεσης της Τυπογραφίας, τυπώθηκε σε πολλά αντίτυπα και έγινε προσιτή στον καθένα. Έτσι οι Ευρωπαίοι είχαν κάτι να διαβάσουν στην γλώσσα τους και να ερμηνεύσουν τις Γραφές καθένας με τον δικό του τρόπο, έτσι ώστε με τις πολλές εκδοχές να προκύψει σύγχυση και αντιπαράθεση για τα θεολογικά ζητήματα.
Αφού αμφισβητήθηκε η αυθεντία του Πάπα στα θεολογικά, η απόσταση να αμφισβητηθεί η αυθεντία του Αριστοτέλη στην εξήγηση των φυσικών φαινομένων, ήταν πλέον μικρή, προς μεγάλη απογοήτευση των Σχολαστικών, πού πάσχιζαν σε όλο τον Μεσαίωνα να συμβιβάσουν τον Αριστοτέλη με τον Χριστιανοπλατωνισμό, εμμένοντας στην τυπολατρία και την ασημαντολογία και αγνοώντας την ουσία. Δεν χρειαζόταν πλέον να μελετήσουν τον Αριστοτέλη για να μάθουν πόσα δόντια έχει το άλογο, μπορούσαν κάλλιστα να ανοίξουν το στόμα του και να τα μετρήσουν.
Μιας και ο Λούθηρος δήλωσε ότι η εποχή των θαυμάτων είχε τελειώσει με την ίδρυση της πρώιμης Εκκλησίας και ότι οι θειικές παρεμβάσεις δεν διατάρασσαν πλέον την φυσική τάξη και ότι τον κόσμο κυβερνούσαν αποκλειστικά οι φυσικοί νόμοι που για την μελέτη τους δεν έφτανε η Βίβλος, αλλά ήταν απαραίτητη η παρατήρηση και η λογική ανάλυση, κάποια φωτεινά μυαλά θυμήθηκαν τον Λουκρήτιο!
Το έξοχο ποίημα του Λουκρήτιου «De rerum natura» ανακάλυψε σε ένα βαυαρικό μοναστήρι ο Πόντζιο Μπαρτσιλιόνι το 1417 και ως το 1600 είχαν κυκλοφορήσει περισσότερα από 50 χειρόγραφα αντίγραφα. Το ποίημα είναι μία έμμετρη μεταφορά της Επικούρειας Φιλοσοφίας και θεωρείται ένα από τα κορυφαία έργα της λατινικής λογοτεχνίας. Τους πρώτους αιώνες θαυμάστηκε περισσότερο για το λογοτεχνικό του ύφος, ενώ ο αναγεννησιακός ζωγράφος Σάντρο Μποτιτσέλλι εμπνεύστηκε από αυτό τρία τουλάχιστον έργα του, την «Αφροδίτη» την «Άνοιξη» και την «συκοφαντία του Απελλή».
Με την πάροδο του χρόνου, κάποιοι διανοούμενοι άρχισαν να εστιάζουν πίσω από το εξαίσιο κείμενο, στο φιλοσοφικό περιεχόμενο του βιβλίου. Έτσι κάποιοι ουμανιστές Χριστιανοί άρχισαν να βλέπουν κοινά στοιχεία ηθικής, Επικούρειας Φιλοσοφίας και Χριστιανισμού, στην ελεύθερη βούληση και την επιδίωξη της φιλίας – αγάπης. ( Βάλλα, Έρασμος, Μονταινί ). Κάποιοι αλχημιστές βρήκαν λογικότερη την ατομική θεωρία από εκείνη των τεσσάρων στοιχείων που ίσχυε τότε ( Μπέικμαν, Σέννερτ ) ενώ κάποιοι Αστρονόμοι, που αποδέχονταν την πολλαπλότητα των κόσμων, βρέθηκαν κοντά στον Επίκουρο και απέναντι στην θεωρία του Ενός Μοναδικού κόσμου που πρέσβευαν ο Αριστοτέλης και ο Χριστιανισμός. ( Μπρούνο, Γαλιλαίος, Κέπλερ ). Τέλος κάποιοι «λιμπερτίνοι» όπως τους αποκαλούσε ο Ταλιμπάν του Προτεσταντισμού Καλβίνος, αντικομφορμιστές φιλελεύθεροι, όπως ο Ιταλός Τζούλιο Τσέζαρε Βανίνι και πολλοί Παριζιάνοι έλκονταν από την ηδονιστική θεωρία του Επίκουρου.
Την ίδια εποχή, ο Φιλόσοφος Φράνσις Μπέικον (1561- 1626), στο έργο του «Αναστήλωση των Επιστημών» αν και αναγνωρίζει την πρωτοκαθεδρία του πνεύματος προτείνει μία νέα προσέγγιση του υλικού κόσμου μέσω των αισθήσεων σχεδόν πανομοιότυπη με τον Επικούρειο Κανόνα. Η γνώση θα πρέπει να κατοχυρώνεται με την παρατήρηση και το πείραμα. Όλες οι δοξασίες υπόκεινται στην αμφισβήτηση και την αμφιβολία. Εχθρός της επιστήμης είναι η προκατάληψη, οι πεποιθήσεις που βασίζονται στην αυθεντία και όχι στην απόδειξη.
Όμως εκείνος που αναβίωσε την Επικούρεια Φιλοσοφία και έβαλε τις βάσεις της σύγχρονης επιστήμης, ήταν αναμφισβήτητα ο Γάλλος Φιλόσοφος επιστήμονας και καθολικός Ιερέας Πιέρ Γκασσεντί (1592-1655). Ο Γκασσεντί αρχικά επηρεάστηκε από τους Χριστιανούς Ουμανιστές που εκτιμούσε, όπως ο Έρασμος που έλεγε ότι «ο καλός Επικούρειος φέρεται όπως ο καλός Χριστιανός». Την μεγαλύτερη όμως επιρροή όσον αφορά την Φιλοσοφία του Επίκουρου, την δέχτηκε από τον φίλο του Γαλιλαίο με τον οποίο αλληλογραφούσε σταθερά μέχρι τον θάνατο του δεύτερου. Όσο δίδασκε Φιλοσοφία στο Πανεπιστήμιο της Αίξ-αν-Προβάνς προτού τον διώξουν οι Ιησουίτες, μελέτησε τον Επίκουρο από τον Λουκρήτιο και από κείμενα του Σενέκα και του Κικέρωνα αλλα δεν αρκέστηκε σ’ αυτό. Έβαλε σκοπό της ζωής του να ανασυνθέσει το 10ο Βιβλίο του Διογένη του Λαέρτιου που περιέχει τρείς Επιστολές του Επίκουρου, τις κύριες δόξες και την διαθήκη του Δάσκαλου. Περιπλανήθηκε σε πάμπολλες βιβλιοθήκες στην Ευρώπη για να συνθέσει τις ψηφίδες του παζλ και τελικά τα κατάφερε! Το 1647 δημοσίευσε στα λατινικά το έργο « Βίος, θάνατος και δόγμα του Επίκουρου σε οκτώ βιβλία» που περιέχει την πρώτη τυπωμένη έκδοση του 10ο βιβλίου του Διογένη του Λαέρτιου. Ακολούθησαν άλλα δύο βιβλία το1649: «Σχόλια στο 10ο βιβλίο του Διογένη του Λαέρτιου» και «Φιλοσοφικό σύστημα του Επίκουρου» που προκάλεσαν μεγάλη αίσθηση στους μορφωμένους κύκλους της Ευρώπης και αποκατέστησαν την Επικούρεια Φιλοσοφία μετά από 12 αιώνες συκοφαντίας και παραποίησης.
Μεταξύ των άλλων συγγραμμάτων του Γκασσεντί αξίζει να αναφερθούν οι «Αντιρρήσεις» στο έργο «Διαλογισμοί περι της πρώτης Φιλοσοφίας» του Καρτέσιου, όπου αποδομεί τα επιχειρήματα του τελευταίου, ο οποίος υποστηρίζει το Πλατωνικής έμπνευσης δόγμα των έμφυτων ιδεών.
Βέβαια ο Γκασσεντί σαν άνθρωπος της εποχής του και μάλιστα ιερωμένος, προσπάθησε να κάνει ότι ο Θωμάς Ακινάτης με τον Αριστοτελισμό. Να συνδυάσει τον Χριστιανισμό με την Επικούρεια Φιλοσοφία. Γι αυτό κάνει τρείς αυθαίρετες παραδοχές:
α) Ο Θεός έπλασε τα άτομα και το κενό εκ του μηδενός.
β) Η ελεύθερη βούληση επιτρέπεται από την θεία πρόνοια
γ) Η ψυχή οφείλει την αθανασία της στην Αγάπη του Θεού.
Δεν είναι περίεργο για τους διανοητές της εποχής εκείνης, να ισορροπούν πατώντας σε δύο βάρκες, της μεταφυσικής και του υλισμού. Η περίοδος ήταν μεταβατική όπως άλλωστε είναι και σήμερα. Είναι η περίοδος που το παλιό πεθαίνει αλλά το νέο δεν έχει γεννηθεί ακόμη. Τέτοιες περίοδοι είναι πάντοτε γεμάτες αντιφάσεις!
Μαθητές του Γκασσεντί την περίοδο που δίδασκε Επικούρεια Φιλοσοφία στο Παρίσι υπήρξαν:
Ο Μολιέρος ο μετέπειτα θεατρικός συγγραφέας, που μετέφρασε στα Γαλλικά ένα μεγάλο μέρος του έργου του Λουκρήτιου,
Ο Συρανό ντε Μπερζεράκ: Ο πρώτος μετά τον Λουκιανό συγγραφέας έργων επιστημονικής φαντασίας.
Ο Νικολά Πουσέν: Ο διάσημος ουμανιστής ζωγράφος.
Ο Τόμας Χόμπς: ο Υλιστής φιλόσοφος που έγραψε για το φυσικό δικαίωμα των ανθρώπων και το δίκαιο ως συμφωνημένο κοινωνικό συμβόλαιο.
Ο Φρανσουά Μπερνιέ ο δάσκαλος του Εμπειριστή φιλόσοφου Τζών Λόκ και ο οποίος μετέφρασε τον Επίκουρο στα Περσικά.
Πολλοί επιστήμονες επηρεάστηκαν από τον Γκασσεντί, μεταξύ αυτών ο Μπόυλ που έθεσε τις βάσεις της Χημείας, ο Χούκ που εισήγαγε την παρατήρηση με το μικροσκόπιο και υποστήριξε την εξέλιξη των ειδών και την κυματική φύση του φωτός και βέβαια ο μεγάλος Νεύτωνας.
Πολλοί νεότεροι διαφωτιστές γνώρισαν τον Επίκουρο από τα έργα του Πιέρ Γκασσεντί. Μεταξύ αυτών ο Τζών Λόκ που στο σύγγραμμά του «Δοκίμιο για την Ανθρώπινη διανόηση» απέρριψε τις έμφυτες ιδέες του Καρτέσιου και σε απόλυτη σύμπλευση με τον Επικούρειο Κανόνα, ισχυρίστηκε ότι όλες μας οι ιδέες, οι παραστάσεις και οι έννοιες προέρχονται από τις αισθήσεις και δεν έχουν αυτοτελή υπόσταση. Επίσης ξεχωρίζουν ο Γάλλος Μπαίηλ που έγραψε για την ανεξιθρησκεία, ο Κοντιγιάκ ψυχολόγος και φιλόσοφος που δίδασκε ότι πηγή όλης της πνευματικής ζωής είναι η αντίληψη με τις αισθήσεις, ο Ντενί Ντιντερό εμπνευστής και συγγραφέας της περίφημης Εγκυκλοπαίδειας, ο Ρώσος Λομονόσωφ ιδρυτής του πρώτου Δημόσιου Ρωσικού Πανεπιστήμιου στην Μόσχα, ο Τόμας Τζέφερσον που μαζί με τον Βενιαμίν Φραγκλίνο συνέγραψε την Διακήρυξη της Αμερικανικής Ανεξαρτησίας, όπου ρητά αναφέρεται το ανθρώπινο δικαίωμα στην Ευδαιμονία.
Έμμεσες Επικούρειες επιρροές μέσω των Εγκυκλοπαιδιστών, του Λόκ του Κοντιγιάκ και του Τζέφερσον όσον αφορά το κοινωνικό συμβόλαιο, την ελευθερία του λόγου και την ευδαιμονία, είχαν και εκπρόσωποι του νεοελληνικού Διαφωτισμού, όπως ο Ανώνυμος Έλληνας, συγγραφέας της Ελληνικής Νομαρχίας, ο Ρήγας Βελεστινλής και ο Ιώσηπος Μοισιόδακας.
O πρώτος Διαφωτισμός υπήρξε Ελληνικός και ξεκίνησε από τους Ίωνες Φυσικούς Φιλοσόφους στα παράλια της Μικράς Ασίας τον 6ο π.Χ. αιώνα ( Θαλής, Αναξίμανδρος, Αναξιμένης, Ηράκλειτος ) σε ένα περιβάλλον ανόδου μιας ισχυρής αστικής τάξης ναυτικών, εμπόρων και μικροκαλλιεργητών που αμφισβήτησε δυναμικά την εξουσία των Αριστοκρατών και του Ιερατείου που τους στήριζε. Στην Ιωνία ο Άνθρωπος για πρώτη φορά άφησε κατά μέρος τους μύθους και τους θεούς και προσπάθησε με την παρατήρηση και την λογική να δώσει μία υλιστική εξήγηση στο κοσμολογικό πρόβλημα.
Ο μακρύς δρόμος του διαφωτισμού, πέρασε στην συνέχεια από τον Ξενοφάνη, τον Εμπεδοκλή, τον Δημόκριτο και τον Αναξαγόρα στους Σοφιστές, που έστρεψαν το ενδιαφέρον της Φιλοσοφίας από την Φύση στον άνθρωπο και στην συνέχεια πέρασε από τον Αριστοτέλη για να καταλήξει στον Επίκουρο του οποίου η Φιλοσοφία συνοψίζει και εκφράζει την Ελληνική θέαση για την Ζωή και τον Κόσμο, που βασίζεται στην Ελεύθερη Βούληση, στο Κοινωνικό Συμβόλαιο και τον Επιστημονικό τρόπο σκέψης.
Αλλά η επικράτηση του Χριστιανισμού, έσβησε την φλόγα του Ελληνικού Διαφωτισμού και οδήγησε στο μακρύ μονοπάτι του σκοτεινού Μεσαίωνα.
Δεν είναι τυχαίο λοιπόν, που ήταν η φιλοσοφία του Επίκουρου εκείνη, που γονιμοποίησε τον Ευρωπαϊκό Διαφωτισμό, όταν οι συνθήκες το επέτρεψαν, όταν και πάλι μια ανερχόμενη αστική τάξη, στην Ευρώπη αυτή την φορά αμφισβήτησε την φεουδαρχία που στήριζε την εξουσία της στους μύθους, τις δεισιδαιμονίες και την ευλογία του Πάπα. Προχωρώντας από τον 17ο στον 18ο αιώνα ο Διαφωτισμός προσπάθησε να καταργήσει τον παραλογισμό, τους μύθους και τις πλάνες του Μεσαίωνα που κράτησαν για 1000 και πλέον χρόνια τους ανθρώπους στην άγνοια, τον φόβο, την θρησκοληψία και την αμορφωσιά. Ενέπνευσε την Γαλλική, την Αμερικανική, και την Ρωσική Επανάσταση, έδωσε ώθηση στην Επιστήμη και την Τεχνολογία, αλλά παρά τις υποσχέσεις του δεν έκανε τους ανθρώπους ευτυχισμένους. Ίσως γιατί του διέφυγε το γεγονός, ότι η γνώση είναι άχρηστη αν δεν δημιουργεί ηθική που οδηγεί στον Ευδαίμονα βίο. Ίσως γιατί η φωτισμένη αστική τάξη που τον γέννησε, έγινε τελικά κατεστημένο η ίδια και άρχισε να πλάθει τους δικούς της μύθους για να διατηρηθεί στην εξουσία, αφήνοντας κατά μέρος τον Επίκουρο, που δεν βολευότανε με τις εξουσίες.
Έτσι, όχι μόνο συμμάχησε με τον παλιό εχθρό, την θρησκεία, που πάντα υποτάσσονταν και διακονούσε τις όποιες εξουσίες, αλλά προετοίμασε το έδαφος και για την ανάδειξη νέων θρησκειών – ιδεολογίες τις είπαν – νέα εργαλεία χειραγώγησης και υποδούλωσης των ανθρώπων. Άλλες από αυτές πάσχισαν να νομιμοποιήσουν την εξουσία της άρχουσας τάξης και άλλες να την αμφισβητήσουν, αλλά όλες βασίστηκαν σε μύθους και κατέρρευσαν όταν αναπόφευκτα, αργά ή γρήγορα, συγκρούστηκαν με την πραγματικότητα.
Ο θεσμός του Εθνικού Κράτους που διαδέχτηκε το φεουδαρχικό σύστημα, χρειάστηκε και αυτός για να επιβιώσει να στηριχτεί σε μύθους, που στην περίπτωση του Ναζισμού, εξάντλησαν και υπερέβησαν τα όρια της λογικής.
Αλλα η χειρότερη θρησκεία που δημιούργησε η αστική άρχουσα τάξη, ήταν η λατρεία της απληστίας και του χρήματος. Σ’ αυτήν υποκλίθηκε και αυτή η ίδια και υπηρέτησε πιστά το δημιούργημά της και τους ιερείς του, τους Τραπεζίτες, οδηγώντας στην καταδυνάστευση και την ανελέητη εκμετάλλευση εκατομμυρίων ανθρώπων την περίοδο της Αποικιοκρατίας και τελικά στο σφαγείο δύο παγκοσμίων πολέμων στις αρχές του 20ου αιώνα, που χαρακτηρίστηκαν από την μαζική παραγωγή όπλων, ολέθρου, θανάτου και καταστροφής, που ποτέ άλλοτε δεν είχε βιώσει η ανθρωπότητα. Η ψευδαίσθηση της ευημερίας που επικράτησε τα επόμενα μεταπολεμικά χρόνια, διαλύθηκε στο φως της αυγής του 21ου αιώνα. Σήμερα οι ιδεολογίες έχουν πιά καταρρεύσει και ο Δυτικός πολιτισμός που τις δημιούργησε έχασε την πρωτοκαθεδρία από άλλους πολιτισμούς, που αναδύονται ανταγωνιστικά και αποζητούν την ταυτότητά τους στις παραδοσιακές τους θρησκείες και τους δικούς τους μύθους. Ο διαφωτισμός ξέφτισε και οι Ευρωπαίοι αμήχανοι, σαστισμένοι και φοβισμένοι, σηκώνουν τείχη, προσπαθώντας να περισώσουν τον τρόπο ζωής τους, σε ένα κόσμο που μεταβάλλεται ραγδαία και δεν τον ελέγχουν πλέον.
Και σήμερα είναι μια μεταβατική περίοδος. Και σήμερα το παλιό πεθαίνει αλλα το καινούργιο δεν έχει ακόμα γεννηθεί.
Είναι η ώρα ενός νέου διαφωτισμού που θα βοηθήσει την Ευρώπη και όλο τον Δυτικό πολιτισμό, να βρει και πάλι το σημείο αναφοράς του για να μπορέσει να επιβιώσει. Είναι και πάλι η στιγμή να ξαναανακαλύψουμε την Φιλοσοφία του Επίκουρου, εστιάζοντας όχι πλέον τόσο στον τρόπο σκέψης του, που έχει πλέον γίνει κτήμα της Επιστήμης, αλλά στην Ηθική του, που οδηγεί τον καθένα από σίγουρο μονοπάτι στον Ευδαίμονα Βίο, που δεν είναι δυνατό να υπάρξει χωρίς Ευδαίμονα Κοινωνία.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
Πιερ Γκασσεντί, ο αναβιωτής της Επικούρειας Φιλοσοφίας Χρήστος Γιαπιτζάκης 3ο Πανελλήνιο Συμπόσιο Επικούρειας Φιλοσοφίας.
Σημεία Ανάφλεξης…Η αναδυόμενη κρίση στην Ευρώπη Τζώρτζ Φρήντμαν
Από τον Πρωταγόρα στον Επίκουρο: Ο 1ος Ελληνικός Διαφωτισμός. Άλτας Δημήτρης
Η Σύγκρουση των Πολιτισμών. Σάμιουελ Χάντιγκτον