ΓΝΩΘΙ ΣΑΥΤΟΝ
Άλτας Δημήτρης

Ίσως το πιο γνωστό αρχαιοελληνικό απόφθεγμα εμβληματικό της Ελληνικής Φιλοσοφίας. Αποδίδεται κατ’ άλλους στον Θαλή τον Μιλήσιο κατ’ άλλους στονΧείλωνα Δαμαγήτου τον Λακεδαιμόνιο, έναν από τους 7 Σοφούς, αλλά συναντάται επίσης στον Πυθαγόρα, τον Πλατωνικό Σωκράτη, τους Στωικούς και το υιοθέτησαν επίσης και οι Χριστιανοί.
Σημαίνει «γνώρισε τον εαυτόν σου» δηλ. απέκτησε «αυτογνωσία».
Πως όμως μπορεί να αποκτηθεί η αυτογνωσία;
Πρώτος ο Πυθαγόρας προσπάθησε να εκπαιδεύσει τους μαθητές του στην αυτογνωσία μέσω μυστηριακών τελετών, της εξάσκησης της σιωπής και της εχεμύθειας, ώστε να εξασκηθεί ο νους να κατευθύνει την σκέψη εκεί όπου απαιτεί η ηθική και η λογική χωρίς τους αντιπερισπασμούς των παθών, των επιθυμιών και των συναισθημάτων. Κάθε βράδυ πριν τον ύπνο οι Πυθαγόρειοι έπρεπε να ασκήσουν αυτοέλεγχο με τα τρία κλασσικά ερωτήματα: Τί σωστό έχω κάνει; Τί έκανα λάθος; Τί δεν έκανα που θα έπρεπε να κάνω;

Για τον Σωκράτη αυτογνωσία σημαίνει να γνωρίσεις την ψυχή σουκαι προϋπόθεση είναι η παραδοχή της διπλής άγνοιας: Δηλαδή να πάψεις να είσαι βέβαιος γι’ αυτά που νομίζεις ότι γνωρίζεις ( περιλαμβανομένου του εαυτού σου ), και να πάψεις να νομίζεις ότι γνωρίζεις την ζωή και τον κόσμο.Με την διπλή αυτή παραδοχή ανοίγει ο δρόμος για την ενδοσκόπηση που οδηγεί στο γνώθι σαυτόν.Κατακτώντας την αυτογνωσία η ψυχή, κατακτά την Σοφία, πουθαξεκλειδώσει την πραγματική της φύση,η οποία είναι εξ ορισμού ενάρετη δίκαιη και ηθική.Έτσι θα μπορέσει να χαλιναγωγήσει τα πάθη του σώματος και τις αισθήσεις ώστε να ανοίξει ο δρόμος για την επίτευξη του ηθικού και ενάρετου βίου που οδηγεί στην Ευδαιμονία η οποία ταυτίζεται με την αρετή.
Για τους Στωικούς αυτογνωσία σημαίνει να ανακαλύψεις το θεό που εμπεριέχεται στην ψυχή σου και ενυπάρχει σε όλα τα έμβια όντα, και να συντονίσεις τα θέλω και τις επιθυμίες σου με την θεία θέληση και επιταγή στα πλαίσια της εκπλήρωσης του Συμπαντικού Θεϊκού Σχεδίου του οποίου είσαι μέρος.
Όσον αφορά τους Χριστιανούς το γνώθι σαυτόν αποτελεί μάλλον ένα μηχανισμό κατασκευής ενοχών και καταμέτρησης αμαρτιών που οδηγεί σε απόγνωση τον άνθρωπο που του ζητείται να απαρνηθεί κάθε χαρά της εγκόσμιας ζωής προκειμένου να έχει κάποιες πιθανότητες στην μετά θάνατο ζωή να αποφύγει τα καζάνια του Βελζεβούλ!
Αυτά ισχύουν γενικά στις μεταφυσικές φιλοσοφίες και τις μονοθεϊστικές θρησκείες όπου η ψυχή,η ηθική, η δικαιοσύνη, η αρετή, το καλό και το κακόείναι απόλυτες έννοιες που αντικατοπτρίζουν αυθύπαρκτες ιδέες και όπου η δοξασία έχει αντικαταστήσει τα δεδομένα της πραγματικότητας.
Άραγε για τις Υλιστικές Φιλοσοφίες και συγκεκριμέναγια την Φιλοσοφία του Επίκουρου τι σημαίνει το γνώθι σαυτόν;

«Ού κόμπους ουδέ φωνής εργαστικούς ουδέ την περιμάχητον παρα τοις πολλοίς παιδείαν ενδεικνύμενοις Φυσιολογία παρασκευάζει. Αλλά σοβαρούς και αυτάρκεις και επι τοις ιδίοις αγαθοίς ουκ επι τοις των πραγμάτων μέγα φρονούντες ».(Επικούρου προσφώνησις 45 )
« Η φιλοσοφία της Φύσης δεν σμιλεύει ανθρώπους κομπορρήμονες και αερολόγους, ήεκείνους που περιφέρονται επιδεικνύοντας την αμφιλεγόμενη παιδεία τους που εντυπωσιάζει τους πολλούς, αλλά σοβαρούς και αυτάρκεις υπερήφανους για την προσωπική τους αξία και όχι για τα υπάρχοντά τους».
Και αυτός που είναι περήφανος για την προσωπική του αξία είναι ο άνθρωπος που έχει μετρήσει σωστά τον εαυτό του, γνωρίζει τα όριά του, έχει ιεραρχήσει τις ανάγκες και τις επιθυμίες του σε σχέση με τις ικανότητές του, γνωρίζει τι μπορεί να γίνει και τι όχι.Είναι εκείνος που με την βοήθεια του Κανόνα έμαθε να ξεχωρίζει την πραγματικότητα από τον μύθο τα πολύτιμα από τα κίβδηλα και έχει απαλλάξει την ζωή του από άχρηστους φόβους και δεισιδαιμονίες. Είναι εκείνος που απολαμβάνει την πολυτέλεια αλλά παραμένει αυτάρκης στην φτώχεια. Για όλους αυτούς τους λόγους ο Σοφός αδιαφορεί για τον έπαινο ή τον ψόγο των πολλών. Δεν είναι ταπεινόφρων ούτε αλαζόνας. Προτιμά την ειλικρινή φιλία και την συναναστροφή των λίγων από την οχλαγωγία το άγχος και την υποκρισία των δημόσιων σχέσεων που καταναλώνουν άσκοπα τον πολύτιμο χρόνο της ζωής του.Αυτό είναι το λάθε βιώσας.Αυτή είναι η Επικούρεια Αυτογνωσία. Σκοπός της η Ευδαιμονία σε ετούτη την Ζωή και όχι σε κάποια άλλη ανύπαρκτη. Αλλά σε αντίθεση με τις μεταφυσικές φιλοσοφίες εδώ η Ευδαιμονία δεν ταυτίζεται με την αρετή αλλά με την ηδονή. Αρετή που δεν οδηγεί στην ηδονή είναι απλά άχρηστη. Αλλά και η ηδονή δεν είναι η χωρίς όρια ηδονή των ασώτων, ενώ η τελειότερη ηδονή είναι η καταστηματική λεγόμενη όταν δηλαδή δεν πονά το σώμα και δεν ταράζεται η ψυχή.
Εργαλείο για την Επικούρεια Αυτογνωσία είναι εκτός από τον Κανόνα και η Παρρησία. Γιατί ο άνθρωπος δεν μπορεί εκ των πραγμάτωννα αξιολογήσει τον εαυτό του αντικειμενικάόσο και αν είναι απαλλαγμένος από ιδεοληψίες και βιωματικά κωλύματα. Γιατί είναι ταυτόχρονα υποκείμενο και αντικείμενο της παρατήρησης.Είναι απαραίτητο να δει τον εαυτό του, τα βιώματα, τα ελαττώματά και τα προτερήματά του μέσα από τα μάτια αξιόπιστων τρίτων. Εδώ ακριβώς βοηθά η άποψη των φίλων, που θα εκφραστεί με παρρησία και ανιδιοτέλεια εφόσον πρόκειται για ειλικρινή φιλία.Το πώς και σε ποιο βαθμό θα αξιοποιηθούν αυτές οι απόψεις θα κρίνει τον Σοφό άνθρωπο.
Το γνώθι σαυτόν επομένως στην Επικούρεια Φιλοσοφία παίρνει άλλο νόημα σε σχέση με τις μεταφυσικές φιλοσοφίες. Στην Φιλοσοφία της Φύσης δεν χωράνε ιδεατές αυθύπαρκτες απόλυτες έννοιες. Η ψυχή είναι αποτέλεσμα των σωματικών λειτουργιών, η δικαιοσύνη είναι απόρροια του κοινωνικού συμβολαίου και οι αρετές προϋποθέσεις επιβίωσης.
Το «Περί Παρρησίας» έργο του Φιλόδημου του Γαδαρινού που πρόσφατα ανακαλύφθηκε στην Βίλα των Παπύρων στο Herculanumκαι μεταφράστηκε είναι απόδειξη της μεγάλης προσπάθειας που γινόταν στον Κήπο για να βοηθηθούν οι μαθητές μέσω της παρρησίας να ξεπεράσουν τα προβλήματά τους ειδικά οι γυναίκες και οι δούλοι που είχαν και την χειρότερη κοινωνική μεταχείριση. Αλλά και για να τιθασευτεί ο εγωισμός και η αλαζονεία των πλουσίων.
Αλήθεια ποια άλλη Φιλοσοφική Σχολή έσκυψε τόσο πολύ στα προβλήματα των απλών ανθρώπων ώστε να τους βοηθήσει να βρουν τον εαυτό τους; Να αποκτήσουν το πραγματικό γνώθι σαυτόνγια να ανοίξουν τον δρόμο στην την επίγεια ευδαιμονία;