Κατά τον Δημόκριτο και τους ντετερμινιστές η κίνηση του ατόμου είναι μία κίνηση τυφλής αναγκαιότητος. Κατ’ αυτούς το άτομο, συνεπώς ο άνθρωπος, διαγράφει μία πορεία προκαθορισμένη από μία αδιάκοπη σειρά αιτιών και αιτιατών (αποτελέσμάτων), από μία αδιάκοπη αιτιοκρατική αλυσίδα, όπου κάθε καινούργια κίνηση να γεννιέται από μία άλλη σύμφωνα με προκαθορισμένη τάξη. Η ζωή είναι μία ευθύγραμμη πορεία προσδιορισμένη εκ των προτέρων.

Αυτή η αναγκαιότητα μας προσφέρει μόνο την «πραγματική δυνατότητα», δηλαδή την δυνατότητα να ζήσουμε μόνο με έναν τρόπο, με τον τρόπο που μας ορίζει το σύνολο των αιτιών, δηλαδή των όρων και γενικά των συνθηκών της ζωής, και αυτό που θα πράξουμε είναι κάτι προκαθορισμένο και θα πράξουμε μόνο αυτό και τίποτε άλλο. Η «πραγματική δυνατότητα» έχει ως σημείο αναφοράς τις εξωτερικές συνθήκες και όχι το άτομο.

Έτσι μέσα σ’ αυτήν την πορεία ζωής η ύπαρξή μας είναι πλέον μία «σχετική ύπαρξη» γιατί προσδιορίζεται σε σχέση με εξωτερικούς παράγοντες. Όλες οι εκδηλώσεις της ύπαρξής μας απορρέουν από μία μηχανική ανάγκη.

Μέσα σ’ αυτή την πορεία ζωής διαθέτουμε μία «σχετική ατομικότητα» γιατί δεν διαθέτουμε αυτονομία, η αυτονομία μας έχει αναιρεθεί από την ίδια την πορεία της ζωής μας. Όπως ακριβώς αναιρείται ένα σημείο όταν διαγράψει μία ευθύγραμμη τροχιά, οπότε το σημείο χάνεται μέσα στην ευθεία γραμμή.

***

Η Επικούρεια φιλοσοφία έχει άλλη αντίληψη των πραγμάτων. Ενώ η «πραγματική δυνατότητα» έχει ως σημείο αναφοράς τις εξωτερικές συνθήκες, αυτή δέχεται την «αφηρημένη δυνατότητα», δηλαδή την δυνατότητα που αφαιρεί, δεν λαμβάνει υπ’ όψη της τις εξωτερικές συνθήκες αλλά στρέφεται προς το άτομο. Το άτομο κατά την ευθύγραμμη πορεία του μπορεί να αποκλίνει σε απροσδιόριστο χρόνο και σε απροσδιόριστο τόπο από την ευθεία. Το άτομο πλέον αποτελεί «αφηρημένη ύπαρξη» (και όχι σχετική) γιατί αφαιρεί – αποκλείει – τους εξωτερικούς παράγοντες ως αιτία της πορείας του. Το άτομο αποκλίνει από την προκαθορισμένη πορεία του, σε απροσδιόριστο από εξωτερικούς παράγοντες τόπο, τρόπο και χρόνο.

***

Προέκυψε το ερώτημα: Που βρίσκεται η αιτία που έχει ως αποτέλεσμα την απόκλιση; Δηλαδή τη μη προσδιορισμένη εκ των προτέρων συμπεριφορά του ατόμου; Η αιτία βρίσκεται μέσα στο ίδιο το άτομο. Το άτομο χρησιμοποιεί πλέον την αφηρημένη και όχι την πραγματική δυνατότητα δηλαδή χρησιμοποιεί την φαντασία του και τη δημιουργικότητά του. Το άτομο με αυτόν τον τρόπο αναπτύσσει την υποκειμενικότητά του αυτονομείται και αυτοπροσδιορίζεται. Το τέλος, ο στόχος, δηλαδή η αταραξία, η ευτυχία, ενεργοποιεί το άτομο να χρησιμοποιήσει την βούλησή του, δηλαδή την γέφυρα που συνδέει τη σκέψη με την πράξη και να προβεί σε συνειδητές πράξεις ελεύθερης βούλησης. Κατά την Επικούρεια φιλοσοφία, το άτομο κατακτά ολοένα και ανώτερα επίπεδα αυτοσυνειδησίας.

Σ’ αυτό το περιβάλλον της αυτοσυνειδησίας, κατακτώνται ολοένα και ανώτερα επίπεδα ελευθερίας και η ζωή αποτελεί πλέον μία πρόκληση στον καθένα για να προβεί σε συνειδητές πράξεις ελεύθερης βούλησης. Όπως είπε και ο δάσκαλός μας: «Είναι δυστυχία να ζεις μέσα στην αναγκαιότητα, αλλά δεν αποτελεί αναγκαιότητα να ζεις στην αναγκαιότητα. Παντού στέκουν ανοικτοί της ελευθερίας οι δρόμοι, πολλοί, σύντομοι και εύκολοι».

Είναι ακριβώς αυτό που φοβούνται όσοι μας θέλουν για οπαδούς.

Γεώργιος Καπλάνης

Υ.Γ. Κύρια πηγή για την ανάλυση η διδακτορική διατριβή του Μαρξ