Ένα οδοιπορικό στις απαρχές της γλώσσας βασισμένο στο βιβλίο «Μελέτες στην Αρχαία Ελληνική Κοινωνία – οι πρώτοι Φιλόσοφοι» του George Thomson με την ματιά ενός σύγχρονου Επικούρειου
Τί είναι εκείνο που κάνει την διαφορά ανάμεσα στον άνθρωπο και τα υπόλοιπα θηλαστικά; Μα η νοημοσύνη και η ομιλία. Ποιός μπορεί να αμφισβητήσει το ολοφάνερο; Είναι ακριβώς ο λόγος και ως λογική και ως ομιλία που τον έκανε άρχοντα της φύσης. Πώς όμως συνέβη αυτό; Η παρέμβαση του θείου είναι η απάντηση των ιδεαλιστών. Ο λόγος, ο νους, είναι πάντοτε το κοινό σημείο του ανθρώπινου και του θείου. Απόρρεια της αθάνατης ψυχής που εκπορεύεται από το θείο και σ’ αυτό καταλήγει ως υπέρτατο σκοπό. Ο θεός είναι πάντοτε η απάντηση και η δικαιολογία για ότι δεν κατανοούμε για ότι αρνούμαστε να καταλάβουμε και να ερευνήσουμε και για ότι θέλουμε να επιβάλουμε στους άλλους. Προϋποθέτει πίστη και άγνοια. Παραίτηση επομένως από αυτό ακριβώς που κάνει τον άνθρωπο να ξεχωρίζει από τα ζώα. Τον Λόγο.
Ο άλλος δρόμος είναι εκείνος της λογικής προσέγγισης που βασίζεται στην εμπειρία την παρατήρηση την σωστή αξιολόγηση των επιστημονικών δεδομένων. Είναι ο δρόμος που διαισθάνθηκαν οι Έλληνες φυσικοί φιλόσοφοι και έδειξε καθαρά ο Επίκουρος και οι μαθητές του.
Πρωτοπόρος της θεωρίας της φυσικής επιλογής, ο Επίκουρος βρήκε την δικαίωσή του αιώνες αργότερα από τον Δαρβίνο και τα σύγχρονα επιστημονικά δεδομένα.
Σύμφωνα με την εξέλιξη των ειδών οι διάφορες μορφές της ζωής εξελίχθηκαν κατά την διάρκεια μιας μακρόχρονης πορείας με φυσική επιλογή. Τα έμβια όντα πάσχιζαν ανα τους αιώνες να προσαρμόζονται με διαφορετικό πάντα βαθμό επιτυχίας στις μεταβολές του περιβάλλοντος. Είδη προσαρμοσμένα σε ικανοποιητικό βαθμό μία δεδομένη εποχή, μπορεί να αδυνατούσαν να επιβιώσουν σε μία μεταγενέστερη λόγω μεταβολών του περιβάλλοντος, που θα ευνοούσαν με την σειρά τους την επικράτηση άλλων ειδών.
Τα πρώτα θηλαστικά ζούσαν πάνω στα δένδρα. Αυτό τους έδινε σχετική ασφάλεια, μιας και στο έδαφος επικρατούσαν τα τεράστια σαρκοβόρα ερπετά. Μετά την καταστροφή του κόσμου των δεινοσαύρων, οι πρόγονοι των σημερινών σαρκοβόρων θηλαστικών και των χηλόποδων, κατέβηκαν από τα δένδρα και αντικατέστησαν τους δεινόσαυρους στην κυριαρχία του εδάφους. Απέκτησαν ισχυρά άκρα και έμαθαν να κινούνται γρήγορα με τα τέσσερα, είτε για να κυνηγούν, είτε για να φεύγουν μακριά από τον κίνδυνο. Ανέπτυξαν διάφορα αμυντικά και επιθετικά όργανα: κέρατα, νύχια, ισχυρά σαγόνια και δόντια και ιδιαίτερες ικανότητες όπως δυνατή όσφρηση και ακοή. Αλλά κάποια άλλα θηλαστικά οι πρόγονοι των ανώτερων θηλαστικών δηλαδή των ανθρώπων και των πιθήκων, παρέμειναν στα δένδρα. Οι συνθήκες ζωής τους απαιτούσαν καλύτερη όραση παρά όσφρηση, ευκινησία και πανουργία, παρά δύναμη και ταχύτητα. Το ρύγχος παρέμεινε μικρό όπως και τα δόντια, μιας και η διατροφή τους με φρούτα και φύλλα δεν είχε ιδιαίτερες απαιτήσεις. Οι δείκτες έγιναν εύκαμπτοι, με τον αντίχειρα να κινείται αντίθετα προς τα άλλα δάκτυλα, ώστε να συλλαμβάνουν και να χειρίζονται μικρά αντικείμενα. Οι συνθήκες της ζωής των ανώτερων θηλαστικών επομένως είχαν αυξημένες απαιτήσεις από το κέντρο ελέγχου όλων των οργάνων του σώματος, δηλαδή τον εγκέφαλο. Έτσι αυτός αυξήθηκε σε μέγεθος, αυξήθηκε και βάθυνε η ελίκωση του φλοιού, έγινε πιο περίπλοκος και αυτό συνοδεύτηκε από αύξηση της κρανιακής κοιλότητας σε βάρος του προσωπικού κρανίου που μίκρυνε. Αλλά ο άνθρωπος διαφέρει από τον πίθηκο στην ευφυΐα και τον μεγαλύτερο εγκέφαλό του, στην όρθια στάση του και το όρθιο βάδισμά του. Τόσο τα απολιθώματα από την Κένυα, όσο και εκείνα του Αυστραλοπίθηκου αλλά και του Πιθηκάνθρωπου του Πεκίνου και των Πετραλώνων, που ανήκουν σε προγόνους του ανθρώπου μιλούν για όντα με πιθηκοειδές προσωπείο αλλά ανθρώπινο σώμα και όρθια στάση. Οι πρωτόγονοι αυτοί άνθρωποι κατοικούσαν σε σπήλαια φτιάχναν εργαλεία κυνηγούσαν και γνώριζαν την φωτιά.
Κάποια στιγμή λοιπόν για κάποιο λόγο, ο πρόγονος του ανθρώπου εγκατέλειψε τα δένδρα για να κατακτήσει το έδαφος. Εκεί όπου κυριαρχούσαν τα σαρκοβόρα θηλαστικά εδώ και εκατομμύρια χρόνια! Ποιά ήταν τα συγκριτικά του πλεονεκτήματα για να επιβιώσει; Μα ο μεγαλύτερος και πιο εξελιγμένος εγκέφαλός του, τα ελεύθερα άνω άκρα του και η ικανότητα ζευγαρώματος καθ’ όλη την διάρκεια του χρόνου ικανότητα που λίγα θηλαστικά έχουν.
Ρίχνοντας όλο το βάρος του στα πόδια, τα δάχτυλα των ποδιών έχασαν την συλληπτήρια ικανότητα προς όφελος της στηρικτικής. Αλλά τα χέρια μένοντας ελεύθερα έγιναν ικανά για πιο λεπτές κινήσεις. Απάλλαξαν έτσι τα σαγόνια από το κόψιμο και το σπάσιμο της τροφής και άλλων αντικειμένων. Τα σαγόνια έτσι μίκραιναν αφήνοντας περισσότερο χώρο για την κρανιακή κοιλότητα απαραίτητο για την ανάπτυξη του εγκεφάλου που έπρεπε να κρατά τα χέρια σε όσο το δυνατό στενότερο έλεγχο. Μπόρεσε έτσι να κατασκευάσει εργαλεία ώστε να επεκτείνει τις ικανότητές του και να δαμάσει την φύση. Όπως έγραψε ο Έγκελς « το ζώο μόνο χρησιμοποιεί την φύση και επιφέρει αλλαγές σ’ αυτήν μόνο με την παρουσία του. Ο άνθρωπος την μεταβάλλει έτσι που να την κάνει να υπηρετεί τους σκοπούς του. Την εξουσιάζει…»
Το εγκεφαλικό κέντρο που ελέγχει την κίνηση του δεξιού χεριού στον αριστερό βρεγματικό λοβό βρίσκεται πολύ κοντά στο κέντρο που ελέγχει τα όργανα της ομιλίας. (κέντρο του Broca). Αντίστοιχα το κέντρο για το αριστερό χέρι βρίσκεται στον δεξιό βρεγματικό λοβό κοντα στο κέντρο αντίληψης της αρμονίας και του ρυθμού. Η ωρίμανση της μιας περιοχής επιφέρει ωρίμανση της άλλης. Τα παιδιά που μαθαίνουν να γράφουν στριφογυρίζουν την γλώσσα η προφέρουν τις λέξεις μεγαλόφωνα στην προσπάθειά τους να ελέγξουν τις κινήσεις του χεριού. Πολλές φορές η ομιλία μας συνοδεύεται από χειρονομίες, και σε αρκετές πρωτόγονες γλώσσες οι χειρονομίες αποτελούν λειτουργικό στοιχείο της γλώσσας. Όμως και η χειρωνακτική εργασία ανάλογα με την δυσκολία της μπορεί να συνοδεύεται από φωνητικές κινήσεις. Αργότερα στην συλλογική εργασία αυτές οι φωνητικές κινήσεις χρησιμοποιήθηκαν συνειδητά για τον συγχρονισμό των συλλογικών δραστηριοτήτων.
Ο άνθρωπος είναι το μόνο από τα ανώτερα θηλαστικά που διαθέτει την ικανότητα της ομιλίας. Πολλοί πίθηκοι διαθέτουν ένα ευρύ φωνητικό φάσμα αρκετό για μία γλώσσα, αλλά αρκούνται σε εκφραστικές κραυγές για να εκφράσουν συναισθήματα όπως οργή, φόβος, πείνα, επιθυμία, ικανοποίηση. Δεν είναι ικανοί να σχηματίσουν από τους ήχους λέξεις για να ονομάσουν ένα αντικείμενο και πολύ περισσότερο μία έννοια. Για να μιλήσουμε με Επικούρεια ορολογία, μένουν στο επίπεδο της παράστασης αλλά δεν μπορούν να σχηματίσουν ασφαλείς προλήψεις (έννοιες) να τις ονοματίσουν και να τις εκφράσουν. Η αδυναμία σχηματισμού εννοιών οδηγεί σε αδυναμία σκέψης. Ανίκανοι να μιλήσουν είναι επίσης ανίκανοι και να σκεφτούν. Να λοιπόν το καίριο σημείο υπεροχής του ανθρώπου. Ο άνθρωπος μπορεί από τις παραστάσεις να σχηματίσει σαφείς προλήψεις (έννοιες) και να τις δόσει υπόσταση με λέξεις ώστε να μπορεί να τις εκφράσει με τον λόγο και να γίνει αντιληπτός από τους συνανθρώπους του. Μπορεί να χρησιμοποιήσει τις λέξεις που εκφράζουν έννοιες να τις συνδυάσει και να οδηγηθεί σε σκέψεις και κρίσεις. Πόσο σοφά αλήθεια η Ελληνική γλώσσα με την λέξη Λόγος εννοεί τόσο την ομιλία όσο και την νόηση!
Ο πρώιμος άνθρωπος αν και διανοητικά πιό προηγμένος και σεξουαλικά πιο ενεργός, σωματικά ήταν δραματικά κατώτερος από τα σαρκοβόρα θηλαστικά που έπρεπε να ανταγωνισθεί για να επιβιώσει. Ένα επιπλέον μειονέκτημα στάθηκε η μακρά περίοδος ανωριμότητας των ανθρώπινων νηπίων σχετικά με τα άλλα θηλαστικά. Γεγονός που απαιτούσε χρόνο και πρόσθετη φροντίδα απο τους ενήλικες. Αυτό ανάγκασε τους ανθρώπους να αναζητήσουν την συνεργασία των ομοίων τους. Χωρίς συνεργασία δεν θα υπήρχε ομιλία αλλά ούτε ομιλία χωρίς συνεργασία. Η συνεργασία βασίστηκε σε αυτονόητες δεσμεύσεις να μην βλάπτουν ο ένας τον άλλο, να παράγουν μαζί τα αναγκαία για την επιβίωσή τους, να κυνηγούν μαζί, να αντιμετωπίζουν μαζί τους κινδύνους που τους απειλούσαν, να φροντίζουν από κοινού τα νήπια. Αυτή είναι η έννοια του κοινωνικού συμβολαίου που οδήγησε στην δημιουργία της ανθρώπινης κοινωνίας. Αλλά αυτό είναι ένα άλλο κεφάλαιο.
Δημήτρης Άλτας