Το κείμενο αυτό δεν αποτελεί μία δομημένη εισήγηση, αλλά θέλει να επισημάνει μερικά θέματα που αφορούν την ίδια την ζωή, έστω και αν δεν απασχολούν τις συνηθισμένες φιλοσοφικές συζητήσεις. Εξ άλλου η Επικούρεια φιλοσοφία αφορά την ίδια την ζωή και όχι την διαχείριση εννοιών μακριά από την πραγματικότητα. Αυτά, γνωρίζουμε όλοι, ότι τα είπε ο ίδιος ο Επίκουρος παραλληλίζοντας την φιλοσοφία με την ιατρική.
Λίγα Γενικά Περί Θεών.
Παρατηρούμε ότι οι απόψεις περί των θεών συνεχώς εξελίσσονται και αλλάζουν. Γιά παράδειγμα, ο θεός Απόλλων κάποτε λατρευόταν ως άγρια πολεμική θεότητα, ο υπερβόρειος Απόλλων, και αργότερα και ως μία ιαματική θεότητα, ως Επικούρειος Απόλλων. Γνωρίζουμε τον ναό του Επικουρείου Απόλλωνα στην Φιγαλεία της Πελοπονήσου, όπου βοηθούσε τους ασθενείς να γιατρευτούν.
Στην επίσκεψή μας στην Δράμα μάθαμε ότι ο θεός Διόνυσος λατρευόταν αρχικά ως πολεμική θεότητα.
Έτσι και γιά τον Άρη, θα χρησιμοποιήσουμε ως πρότυπο τον Άρη Αναπαυόμενο, τον ανδριάντα που υπάρχει στο μουσείο της Ρώμης. Γιά την ανάλυσή του χρησιμοποιούμε το βιβλίο του Εύμολπου (Μανώλη Τσάμη) “Η Ελληνική Θρησκευτική Παράδοσις”.
Ο Άρης
Γιός του Δία και της Ήρας. Αδελφός της Έριδας. Δεν γνωρίζουμε αν μάλωναν με την αδελφή του όταν ήταν μικροί. Ως εκφραστής της πρωταρχικής ορμής της ζωής είχε μεγάλη επιτυχία στις γυναίκες. Πάντως με μία από αυτές απέκτησε δύο παιδιά. Δύο αγοράκια, τον Φόβο και τον Τρόμο. Προσπάθησα πολλές φορές να μπω στην θέση του, να φανταστώ δηλαδή πως θα είναι να κρατάω από την μία μεριά το χεράκι του Φόβου και από την άλλη μεριά το χεράκι του Τρόμου και να τους πηγαίνω στην παιδική χαρά να παίξουν με τα άλλα παιδάκια. Δεν τα κατάφερα.
Πάντως ο Άρης εκφράζει σε γενικές γραμμές την κίνηση, είτε αυτή έχει επιθετικό , είτε αμυντικό χαρακτήρα. Σε θεολογικό επίπεδο η ερμηνεία της κίνησης μας παραπέμπει σε κίνηση που είναι προστατευτική γιά την ζωή. Υπό αυτήν την έννοια εδώ υπάγεται και το ανοσιοποιητικό μας σύστημα.
Στο σημείο αυτό θυμήθηκα το δόγμα του Επίκουρου: “Το της φύσεως δίκαιόν εστί σύμβολον του συμφέροντος εις το μη βλάπτειν αλλήλους μηδέ βλάπτεσθαι”. (Το δίκαιο της φύσης αποτελεί σύμβαση συμφέροντος να μην βλάπτει ο ένας τον άλλον, ούτε να βλάπτεται) – Κύρια Δόξα ΧΧΧΙ. Επίσης: “Όσα των ζώων μη εδύνατο συνθήκας ποιείσθε τας υπέρ του μη βλάπτειν άλληλα μηδέ βλάπτεσθαι, προς ταύτα ουθέν ήν δίκαιον ουδέ άδικον. ωσαύτως δε και των εθνών όσα μη εδύνατο ή μη εβούλετο τας συνθήκας ποιείσθαι τας υπέρ του μη βλάπτειν μηδέ βλάπτεσθαι. (Όσα από τα ζωντανά πλάσματα δεν μπόρεσαν να συνάψουν συμφωνίες ως προς το να μή βλάπτει το ένα το άλλο, ούτε να βλάπτεται, ως προς αυτά τίποτε δεν ήταν ούτε δίκαιο ούτε άδικο. το ίδιο ισχύει και γιά όσα από τα έθνη δεν μπορούσαν ή δεν ήθελαν να συνάψουν συνθήκες, ώστε να μην βλάπτουν και να μην βλάπτονται) Κύρια Δόξα ΧΧΧΙΙ.
Ας κάνουμε εδώ ένα σχόλιο που αφορά τον Κανόνα. Ο Επίκουρος στις δύο παραπάνω Κύριες Δόξες, αναφέρεται στο γενικό, που είναι όλα τα ζωντανά, όλα τα έθνη, αναφέρεται στο επί μέρους που είναι ο άνθρωπος και ανατρέχει στις πρώτες αρχές που είναι η λειτουργία της φύσης που θέλει την σύμβαση.
Εμείς δεν θα ακολουθήσουμε τον Κανόνα, θα χρησιμοποιήσουμε μία εκδοχή του θεού Άρη γιά να οδηγηθούμε σε διερευνητική συζήτηση.
“Μη βλάπτεσθαι”. Το Αρχέτυπο
Στην συγκεκριμένη παράσταση τώρα, ο Άρης κάθεται σε μία στάση που δεν είναι επιθετική, δεν φοράει πολεμική εξάρτιση, δεν είναι απειλητικός, είναι ακίνητος και ήρεμος, αλλά, συγχρόνως αποπνέει μία αμυντική πολεμική ετοιμότητα. Κανείς δεν τολμάει να σκεφτεί ότι θα τον βλάψει. Και δεν τολμάει, όχι επειδή ο ίδιος είναι καλός άνθρωπος, αλλά επειδή το δεξί χέρι του Άρη είναι επάνω στην λαβή του σπαθιού του.
Σίγουρα αυτός ο Άρης δεν θα παραβεί το δόγμα “μη βλάπτεσθαι”.
Και σίγουρα θα μπορούσε να θεωρηθεί ως ένα αρχέτυπο, δηλαδή ένα αρχικό πρότυπο, από το οποίο θα μπορούσαμε να αντλήσουμε έμπνευση και ψυχική δύναμη γιά να εφαρμόσουμε στην πράξη το κατά την φύσιν ηθικό αυτό παράγγελμα του Επίκουρου.
Εγώ προσωπικά προσπάθησα να εντοπίσω και τυχόν άλλα αρχέτυπα, αλλά, δυστυχώς μου προέκυπταν μόνο κακέκτυπα.
Το Αυτονόητο του Μη Βλάπτεσθαι.
Δυστυχώς πρέπει να αναφερόμαστε στα αυτονόητα. Αυτός είναι και ένας από τους λόγους που το αρχέτυπο το αναζητούμε στην αρχαία Ελλάδα. Δηλαδή σε έναν λαό, που σύμφωνα με πολλούς συγγραφείς, όπως ο Ντοντζ, ο Νίτσε κλπ, ήταν υγιής. Σε έναν λαό που δεν δίσταζε να φέρνει στην επιφάνεια τα πάθη του και τα ένστικτά του και να τα διαχειρίζεται με την λογική και τον πολιτισμό του.
Και το αυτονόητο είναι η επιβίωση και η ευδαιμονία. Ο φίλος μου ο Επίκουρος αυτά τα έχει ψάξει όταν αναφέρεται στις φυσικές και αναγκαίες επιθυμίες: ” . . . των δε (φυσικών και) αναγκαίων αι μεν προς ευδαιμονίαν εισίν αναγκαίαι, αι δε προς την του σώματος αοχλησίαν, αι δε προς αυτό το ζήν . . .” (Προς Μενοικέα, 128). Ο Επίκουρος αναπνέει τον αρχαίο Ελληνικό πολιτισμό. Ο ελεύθερος άνθρωπος ήταν ο πολίτης που ήταν δυνατός και γνώριζε την τέχνη του πολέμου. Μας το είπε επιγραμματικά και ο Περικλής στον Επιτάφειο : ” . . . ευδαίμον το ελεύθερον, το δ΄ ελεύθερον το εύψυχον . .”. Τον κύκλο αυτό της επιβίωσης, της ευδαιμονίας, της ελευθερίας, έρχεται ο Νίτσε να τον κλείσει κάνοντας την σύνδεση του αποτρεπτικού Άρη με την Επικούρεια φιλοσοφία: “η δύναμη παράγει ηδονή”. Τολμηρή σκέψη, αλλά να τολμήσουμε να την πούμε, λέει ο Νίτσε στο βιβλίο του “Θέληση γιά Δύναμη”.
Ο Νίτσε τα λέει ωμά: “Η ιστορία του ανθρώπου μας δείχνει ότι ο άνθρωπος κατευθύνεται από το ένστικτο της επιβίωσης, ή ακριβέστερα από την πρόθεση να επιτύχει την ηδονή και να αποφύγει την δυστυχία”. Αυτό από το βιβλίο του “Ανθρώπινο, πολύ ανθρώπινο”, (παρ. 107). Επικούρειο, πολύ Επικούρειο θα λέγαμε εμείς.
Η Αποδυνάμωση του “Μή βλάπτεσθαι”
Δεν είναι περίεργο που ο Χριστιανισμός δεν έχει δικά του αρχέτυπα, αποτρεπτικά, πολύ δε περισσότερο επιθετικά. Ο χριστιανισμός απαγόρευε στους πιστούς να πιάνουν τα όπλα. Ηρωϊκός χριστιανός ήταν ο χριστιανός που άντεχε στα βασανιστήρια και όταν τον χτυπούσαν στο ένα μάγουλο, γύριζε και το άλλο. Όταν μετά από αιώνες δημιουργήθηκε το τεχνητό κατασκεύασμα που σήμερα ονομάζεται χριστιανισμός, υπήρξε κενό. Το κενό αυτό το αναπλήρωσαν χρησιμοποιώντας την Ελληνική ηρωϊκή πολεμική παράδοση. Και εν μέρει, με τους αρχαγγέλους, την εβραϊκή πολεμική παράδοση.
Το αρχικό χριστιανικό πνεύμα που θέλει κάποιον να υφίσταται βλάβη χωρίς να αντιδρά , ή ακόμα χειρότερα, να εκτελεί το χριστιανικό του καθήκον αδιαφορώντας γιά την βλάβη που θα υποστεί εξ αιτίας των δικών του ενεργειών, επιβίωσε μέσω μετάλλαξης, εδώ και δύο αιώνες σε σοσιαλιστικά, ανθρωπιστικά και γενικά ιδεολογικά κινήματα. Αυτό βέβαια το επεσήμανε ο Νίτσε. Όμως κάθε ημέρα ο Νίτσε επιβεβαιώνεται.
Ιδίως μετά τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο, διαδόθηκε αρκετά η αντίληψη ότι ο πόλεμος είναι κάτι το ανήθικο. Συνεπώς ανήθικη είναι και η μελέτη του πολέμου. (Κ.Κολιόπουλος , Η Στρατηγική Σκέψη, σελ. 76). Ανάλογη βέβαια είναι και η αντίληψη γιά την βία, όπου, όποιος ασχολείται με την τέχνη της βίας υποτιμάται δεδομένου ότι ασχολείται με κάτι σωματικό και κατώτερο, ενώ σε ανώτερο πνευματικό επίπεδο βρίσκονται οι ανώτεροι πνευματικοί άνθρωποι. Αυτοί σκέπτονται στο επίπεδο των αφηρημένων εννοιών. Οπότε έχουμε την περίπτωση της ιδεολογίας που φεύγει μακριά από την φύση του ανθρώπου και καταφεύγει σε εννοιακές ψευδαισθήσεις. (Και αυτό Νίτσε, Κείμενα γιά την Ελλάδα, 238,239). Οτι δηλαδή αν εγώ απορρίψω τα όπλα και την βία, θα τα απορρίψει και ο απέναντι.
Οι Φιλοσοφούντες Σήμερα
Δεν θα αναλύσουμε και πολύ τα παραπάνω γιατί οι κοινωνιολογικές – πολιτικές κλπ αναλύσεις δεν τελειώνουν ποτέ. Μας ενδιαφέρει η σημερινή καθημερινή μας πραγματικότητα.
Εγώ προσωπικά θεωρώ ότι, πλην ελαχίστων εξαιρέσεων, αυτοί που συμπεριφέρονται με τρόπο που βλάπτει τους άλλους, μελετούν τον τρόπο συμπεριφοράς τους, έχουν στρατηγική και τακτική, και είναι δυνατοί.
Άρα η αντιμετώπισή τους απαιτεί αντίστοιχη προσπάθεια.
Η δυσκολία είναι ότι αυτοί ενεργούν σε κεντρικό επίπεδο, πάνω από εμάς. Αυτό που φθάνει σε εμάς είναι αυτό που επαναλαμβάνουν οι ακόλουθοί τους, οι οποίοι είναι ιδεολογικά πατενταρισμένοι.
Για παράδειγμα, εγώ ακούω διάφορες εκτιμήσεις:
– Ασχολείσαι με τα όπλα;
– Άρα φασίστας, δηλαδή ρατσιστής. (Αυτά πάνε παρέα, όπως τα αξεσουάρ των συσκευών του εμπορίου).
Το ότι είμαι Επικούρειος δεν τους λέει πολλά.
Ας δούμε όμως τι γινόταν στον Κήπο.
Ο Διογένης Λαέρτιος στο έργο του “Βίος Επίκουρου” παραθέτει έναν κατάλογο σχολαρχών του Κήπου. Το Έρμαρχο τον διαδέχθηκε ο Πολύστρατος κλπ κλπ και δύο με καταγωγή από την Αλεξάνδρεια με το όνομα και οι δύο Πτολεμαίοι, από τους οποίους ο ένας ήταν λευκός και ο άλλος μαύρος. Ο Κήπος είχε μαύρο σχολάρχη! Άρα οι Επικούρειοι σε καμία περίπτωση φασίστες και ρατσιστές. Και συνεχίζουμε τον κατάλογο των σχολαρχών, Ζήνων, Απολλόδωρος, Δημήτριος, κλπ και τρεις με το όνομα Επίκουρος, εκ των οποίων ο ένα ήταν οπλομάχος. Δηλαδή εκπαίδευε τους οπλίτες στα βαρέα όπλα. Και φιλόσοφος και μάλιστα Επικούρειος φιλόσοφος και οπλομάχος ! Άρα και φασίστας και ρατσιστής με κάποια σημερινά ιδεολογικά αντανακλαστικά.
Ο ίδιος ο Επίκουρος δεν αισθάνεται καθόλου άβολα όταν χειρίζεται θέματα τακτικής-
Μεταφέρω μόνο δύο φράσεις του Επίκουρου, από το απόσπασμα της επιστολής προς Ιδομενέα, που σώθηκε από τον Σενέκα.
Μου θύμησε τα ντοκυμαντέρ της τηλεόρασης από την άγρια ζωή:
“. . . . . θα επιχειρήσεις κάτι μόνο όταν μπορείς να το επιχειρήσεις στις κατάλληλες συνθήκες και στην κατάλληλη ευκαιρία. Μα όταν έρθει η κατάλληλη ευκαιρία να είσαι έτοιμος να την αρπάξεις . . . .”, “όταν σκέπτεσαι την φυγή απαγορεύεται να μένεις άπραγος . . . υπάρχει ελπίδα για διέξοδο ακόμα και από τις πιο δυσκολότερες καταστάσεις, εφόσον δεν βιάζεσαι πριν από την ώρα σου και δεν διστάσεις σαν θα φτάσει η κατάλληλη στιγμή. . .”.
Ψυχολογική δομή που επιτρέπει την επιβίωση σε σκληρές συνθήκες. Η ψυχή του πολεμιστή που συνδέεται με το ένστικτο αλλά και την στρατηγική σκέψη.
Η Επικούρεια Θεολογία
Φυσικά και δεν αναφερόμαστε σε πίστη, ούτε σε μεταφυσικές παραδοχές. Ας θυμηθούμε και πάλι τα δόγματα Από τον Διογένη Οινοανδέα (Μεγάλη Επιγραφή, απόσπ. 125): “Γιατί ούτε μικρά είναι, ούτε ατελέσφορα ατά που κάνουν την ψυχική μας διάθεση ίδια με των θεών και δείχνουν πως δεν είμαστε κατώτεροι από το μακάριο και άφθαρτο όν, έστω και αν είμαστε θνητοί. Γιατί όσο είμαστε ζωντανοί, είμαστε το ίδιο χαρούμενοι με τους θεούς”.
Ευσέβεια λοιπόν, όπως λέει και ο Γιάννης Αβραμίδης (Λουκρήτιος, Γιά την Φύση των Πραγμάτων, Σημ. 100), σημαίνει άμιλλα προς τους θεούς: Το να προσπαθεί ο θνητός στο μέτρο των δυνατοτήτων που του παρέχει η φύση, έχοντάς τους ως τέλεια πρότυπα, να ζήσει “ως θεός ανάμεσα στους ανθρώπους”, με οδηγό του την φιλοσοφία. Είναι ο μόνος τρόπος να τιμήσει κανείς τους θεούς.
Γεώργιος Καπλάνης
Οκτώβριος 2016
ΣΗΜΕΙΩΣΗ
Το 1622 στην Ρώμη έγινε μια εξαιρετική αρχαιολογική ανακάλυψη. Στον χώρο που κατά την αρχαιότητα βρίσκονταν ο ναός του θεού Άρη, βρέθηκε βαθιά χωμένο στη γη ένα εξαιρετικής ομορφιάς άγαλμα του θεού. Το άγαλμα απέκτησε ο καρδινάλιος Λουντοβίκο Λουντοβίζι, ένας ισχυρός άνδρας εκείνης της εποχής, καθώς ήταν ανιψιός του Πάπα Γρηγορίου XV, και το τοποθέτησε, μαζί με άλλες πολλές αρχαιότητες, στην βίλλα του στα περίχωρα της πόλης.
Το άγαλμα έχει ύψος 1,56 και παρουσιάζει τον θεό Άρη σε ανάπαυση. Είναι νεαρός και αγένειος, ενώ κάθεται επάνω σε πολεμικά τρόπαια. Στα πόδια του παίζει ένας μικρός Έρωτας, πράγμα που υποδηλώνει την ερωτική φύση του Θεού, όταν δεν πολεμάει. Είναι κατασκευασμένο από μάρμαρο και είναι ρωμαϊκό αντίγραφο κατασκευασμένο στο τέλος του δεύτερου αιώνα π.χ.. Το πρωτότυπο ήταν ένα ελληνικό χάλκινο άγαλμα του 400 π.χ., έργο του Σκόπα ή του Λυσίππου.
Κατά τα επόμενα 280 χρόνια το άγαλμα υπήρξε αντικείμενο θαυμασμού των διάφορων ιστοριοδιφών που επισκέπτονταν τη βίλλα και τους κήπους της οικογένειας Λουντοβίζι. Απεικονίστηκε σε δεκάδες γκραβούρες, ενώ αντίγραφα του έγιναν από πολλούς καλλιτέχνες, σε μάρμαρο ή χαλκό. Το 1901, απόγονος της οικογένειας πούλησε σε δημοπρασία μεγάλο μέρος από τον οικογενειακό αρχαιολογικό θησαυρό. Το άγαλμα, μαζί με 96 ακόμη αντικείμενα, αγοράστηκε από το ιταλικό κράτος και έκτοτε εκτίθεται στο ιταλικό εθνικό αρχαιολογικό μουσείο, στο παλάτι Altemps, στην Ρώμη.
Ένα από τα αντίγραφα του αγάλματος σε χαλκό, έγινε το 1780 από τον γλύπτη Λουίτζι Βαλαντιέρ. Το άγαλμα αυτό, με διαστάσεις σχεδόν ίδιες με του αυθεντικού αγάλματος, έγινε μέρος της συλλογής του Λούβρου το 1935 και από τότε εκτίθεται στην μεγάλη γαλαρία, πολύ κοντά στην διάσημη Τζοκόντα. Το γαλλικό όνομα του μπρούτζινου αγάλματος είναι Mars Assis (καθιστός ή αναπαυόμενος Άρης). Το άγαλμα στο Λούβρο, πολύ πιο γνωστό λόγω του χώρου στον οποίο εκτίθεται, θεωρείται λανθασμένα σαν το αυθεντικό άγαλμα που μας ήρθε από την αρχαιότητα.