Η εργασία περιέχει τα κεφάλαια:
Α΄ Ανάλυση – Απόδοση
Β΄ Το Πρόβλημα
Γ΄ Οι Πολλοί
Δ΄ Πρακτική Εφαρμογή

Α΄ ΑΝΑΛΥΣΗ – ΑΠΟΔΟΣΗ

«Της ασφαλείας της εξ ανθρώπων γενομένης μέχρι τινός δυνάμει τε εξερειστική και ευπορία, ειλικρινεστάτη γίνεται η εκ της ησυχίας και εκχωρήσεως των πολλών ασφάλεια».
Δηλαδή, η δύναμη και ο πλούτος είναι αυτά που στηρίζουν μέχρι ένα βαθμό την ασφάλεια απέναντι στους ανθρώπους. Η καθαρή και γνήσια (η ¨καθεαυτού¨) ασφάλεια όμως, δημιουργείται από την ήρεμη ζωή και την απομάκρυνση από τους πολλούς. (Σημείωση για την – σε δοτική κλίση – ¨εξερειστική¨, που είναι κατηγορηματικός προσδιορισμός των ¨δυνάμει¨ και ¨ευπορία¨. Προέρχεται από το ρήμα ¨εξερείδω¨, που σημαίνει παρέχω εξέρεισμα, δηλαδή στήριγμα, υποστήριγμα, πρβλ. έρεισμα).

Με άλλα λόγια η δύναμη και ο πλούτος είναι υποστηρικτικά της ασφάλειας, χωρίς να είναι ο στόχος. Συγκαταλέγονται, έστω και δευτερευόντως, στα μέσα για να επιτευχθεί ο στόχος, που είναι η ασφάλεια από τους ανθρώπους. Το κύριο και υποχρεωτικό μέσον είναι η ηρεμία και η απομάκρυνση από τους πολλούς. Αυτά τα δύο, δηλαδή την ηρεμία και την απομάκρυνση από τους πολλούς, ο Επίκουρος τα έβαλε να πηγαίνουν παρέα. Να αλληλοεπιδρούν. Επειδή όμως ο Επίκουρος δέχεται τα πολλά αίτια, εδώ να προσθέσουμε ότι απομακρυνόμαστε μεν από τους πολλούς – και συνεπώς η ηρεμία μας δεν θα δέχεται ¨επίθεση¨ από αυτούς – αλλά συγχρόνως θα ζήσουμε με τους λίγους, που θα είναι θετικός παράγοντας για την ηρεμία μας. Είπαμε, ο Επίκουρος διδάσκει ένα συνεκτικό σύστημα, όπου το καθένα συνδέεται και επηρεάζει όλα τα άλλα και το σύνολο.
Ως προς την ασφάλεια. Είναι βέβαια το να μην κινδυνεύεις και να μην απειλείσαι. Και με την αρχική έννοια, να έχεις ¨εδραία¨ βάση, στερεή βάση, ώστε να μην απειλείσαι με πτώση. Το να θέλεις να έχεις ασφάλεια είναι μία αναγκαία και φυσική επιθυμία.
Η δύναμη και ο πλούτος, λοιπόν, ¨εξερείδουν¨, είναι απλώς υποστηρίγματα, αλλά δεν αποτελούν την «εδραία βάση», τα γερά θεμέλια δηλαδή, της ασφάλειας.
Ο Επίκουρος με αυτά που γράφει, όχι μόνο δεν απέκλεισε την απόκτηση δύναμης και πλούτου, αλλά την θεωρεί την απόκτησή τους επιθυμητή. Ως βοηθητικό μέσον και όχι ως κεντρικό στόχο.

Β΄ ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ

Θεωρώ ότι το πρόβλημα με αυτήν την Κύρια Δόξα είναι καθαρά του αναγνώστη. Και μάλιστα του σημερινού αναγνώστη. Διότι μία βιαστική ανάγνωση, χωρίς επεξεργασία, θα οδηγήσει σε δημιουργία εντυπώσεων, δηλαδή σε κάτι, που από μόνο του είναι εξ ορισμού αναξιόπιστο. Μην ξεχνάτε ότι οι εντυπώσεις είναι το κύριο όπλο των απατεώνων.
Να παρεμβάλω εδώ και μία άλλη μετάφραση της παραπάνω Κύριας Δόξας, στην οποία η λέξη ¨εξερειστική¨ ήταν σαν να μην υπήρχε στο κείμενο. Ξέχασαν την όμορφη αυτή λέξη, που είναι ουσιαστική και κομβική για να κατανοήσουμε αυτό που εννοεί ο Επίκουρος. Έτσι η ξεχασιάρα εκείνη μετάφραση λέει τελικά άλλα πράγματα, δίνοντας άλλο νόημα στην Κύρια Δόξα.
Να προειδοποιήσουμε ότι η παραπάνω Κύρια Δόξα XIV, με την πρώτη και βιαστική ανάγνωση δεν δημιουργεί καμία θετική στάση απέναντι στην δύναμη και τον πλούτο. Η εντύπωση είναι ότι αφήστε κατά μέρος την δύναμη και τον πλούτο, γιατί την ασφάλεια από τους ανθρώπους θα την πετύχετε όταν είστε ήσυχοι μακριά από τους πολλούς.
Άσε που εκείνο το ¨΄ήσυχοι¨ και το ακριβώς δίπλα του ¨μακριά από τους πολλούς¨ ξυπνάνε την γρήγορη σκέψη για Βυζαντινό ησυχαστήριο και το μόνιμο εδώ και χρόνια ερώτημα: Ο Επίκουρος δίδασκε τον αναχωρητισμό;
Έτσι δεν θα ήταν καθόλου παράξενο κάποιος, μετά από γρήγορη ανάγνωση, μας έλεγε ότι ο Επίκουρος μας συμβουλεύει να φύγουμε τρέχοντας μακριά από τους πολλούς και να πάμε κάπου μόνοι μας για να έχουμε την ησυχία μας.
Και η ανάλυση και επεξεργασία όμως έχει και αυτή τα δικά της προβλήματα: Είναι κουραστική. Διότι καταναλώνει ενέργεια.
Ας προχωρήσουμε όμως και ας κουραστούμε λιγάκι, εξετάζοντας το θέμα και γενικότερα, αλλά αρχίζοντας να ακουμπάμε πλέον το ζήτημα με ¨τους πολλούς¨.
Στηριζόμενοι πάντα στα φαινόμενα, δηλαδή στα πραγματικά γεγονότα.
Όπως είπαμε, το πρόβλημα εμφανίζεται αρχικά από την πρώτη ανάγνωση. Για παράδειγμα, στην Κύρια Δόξα ΧΧΧΙ ο Επίκουρος γράφει: ¨ Το της φύσεως δίκαιον έστι σύμβολον του συμφέροντος εις το μη βλάπτειν αλλήλους μηδέ βλάπτεσθαι¨. Μετά την ανάγνωση, εκείνο το ¨μη βλάπτειν. . . .μηδέ βλάπτεσθαι¨ δημιουργούσε σε πολλούς (και σε μένα) την εντύπωση ότι έλεγε ¨μη βλάπτειν ίνα μη βλάπτεσθαι¨. Σύμφωνα με το εγκαταστημένο μέσα μας ¨μην κρίνετε ίνα μη κριθείτε¨.
Το πρόβλημα θα εμφανίζεται συνεχώς και θα μεταφέρεται από την κατανόηση στο πρακτικό μέρος, δηλαδή στο τι κάνουμε. Θυμάμαι, σε μία συνάντηση – ομιλία για την Επικούρεια φιλοσοφία, νομίζω το 2008, ο φίλος μου Μανώλης Γιαννακόπουλος έθεσε το ερώτημα: «Κάποιος έχει ένα κάποιο εισόδημα από την δουλειά του, έχει ένα σπιτάκι στην εξοχή, το αυτοκινητάκι του, μία βαρκούλα για ψάρεμα, η Επικούρεια φιλοσοφία διδάσκει άραγε ότι όλα αυτά είναι αρκετά και συνεπώς θα πρέπει να . . . αρκεσθεί σε αυτά;».
Εσείς τι λέτε;
Και γιατί;
Πάντως οι αντιδράσεις τότε ήταν από καταφατικές έως αμήχανες.
Ας πάρουμε και μια άλλη περίπτωση:
Καλύτερα Πλούσιος και Δυνατός, παρά Φτωχός και Αδύναμος.
Οπότε τίθεται το ερώτημα:
Άραγε, θα μπορούσε αυτό το παραπάνω να αποτελεί Επικούρεια διδασκαλία;
Μπορείτε άραγε να απαντήσετε;
Μήπως όμως αυτό το ερώτημα είναι ¨ερώτηση παγίδα¨; Με ρώτησε κάποιος.
Φυσικά και είναι ¨ερώτηση παγίδα¨. Πάντως ο Επίκουρος κάτι θα δεχόταν μέχρι κάποιο βαθμό και κάποια θα απέρριπτε μέχρι κάποιο βαθμό. Οπότε θα υπάρχει κάποια μη – δίτιμη απάντηση.
Βλέπετε, η χριστιανο – μαρξιστική παράδοση μας έχει προμηθεύσει όχι μόνο κάποιες πεποιθήσεις, αλλά και μία νοοτροπία, που μας δυσκολεύει να καταλάβουμε τον Επίκουρο. Έτσι, ο ανατολίτικος Μανιχαϊσμός και η δίτιμη λογική της παράδοσης αυτής, αλλά και της συνέχειάς της με την μορφή της Μαρξιστικής παράδοσης, κάνει πολύ εύκολη την παραδοχή της αντίθεσης: «φτωχός και καλός – πλούσιος και κακός». Πράγμα που επιβεβαιώνεται από όλες τις ασπρόμαυρες δραματικές Ελληνικές ταινίες της δεκαετίας του ΄60.
Και μετά από τόσους τόνους χριστιανο – μαρξιστικής κατήχησης, το φανταστικό μετατρέπεται σε αυτονόητο.
Και βγάζει τα δικά του φανταστικά συμπεράσματα. Μακριά από τα φαινόμενα.
Ένα τέτοιο παράδειγμα χριστιανικής κατήχησης και καταβολής είναι η άποψη ότι η Επικούρεια φιλοσοφία είναι ασκητική φιλοσοφία. Νόμιζα ότι το θέμα είχε συζητηθεί και είχε ξεκαθαριστεί, μέχρι που μελετητής της φιλοσοφίας επανέφερε το θέμα της ασκητικής (!!) Επικούρειας φιλοσοφίας εφέτος. Το έτος 2021. Και εκείνο ¨τον σοφόν πλούτου μελητέον¨ (δηλαδή ότι ο σοφός πρέπει να φροντίζει να αποκτά πλούτο); Το διαβάσανε, αλλά δεν το είδανε. Και δεν το είδανε διότι βρίσκεται έξω από το οπτικό πεδίο των χριστιανικών πεποιθήσεων. Για το θέμα έχω γράψει πριν χρόνια την εργασία ¨Ο πάτερ – Επίκουρος¨ και δεν επανέρχομαι.
Ένα άλλο παράδειγμα, μαρξιστικής κατήχησης και καταβολής αυτήν την φορά, είναι η άποψη ότι ο διαλεκτικός υλισμός, που ασπάζονται, είναι όλα. Πως όταν λέμε Λογική εννοούμε την διαλεκτική. Όλα τα άλλα μπορούν να υπάρχουν αρκεί να μην μιλάνε. Έτσι και αλλιώς βρίσκονται έξω από το οπτικό πεδίο των Μαρξιστικών πεποιθήσεων. Αυτό που συμβαίνει είναι απίστευτο και όμως αληθινό. Εκ προοιμίου να σας ενημερώσω ότι το 1923, επί Στάλιν, εκδόθηκε από την Ακαδημία Επιστημών της Σοβιετικής Ένωσης ένα βιβλίο με τίτλο Διαλεκτικός Υλισμός, που δίδασκε την Διαλεκτική. Αποτελούσε την επίσημη θέση των κομμουνιστικών κομμάτων διεθνώς, με την σφραγίδα του Στάλιν. Σε μία συγκέντρωση ¨Επικουρείων¨, δύο παλαιοί ¨Επικούρειοι¨ αναλαμβάνουν να μας παρουσιάσουν την Λογική του Επίκουρου. Για πάνω από μία ώρα παπαγαλίζουν το παραπάνω βιβλίο, . . . . εκείνο με την σφραγίδα του Στάλιν. Copy – Paste δηλαδή. Τέτοιο πράγμα. Είτε το πιστεύετε είτε όχι, μας είπαν ότι ο Επίκουρος είχε πει όλα αυτά που έγραφε το βιβλίο του 1923 (!!). Το περιστατικό είναι πραγματικό, συνέβη το 2019 και το καταγράφω για να μαθαίνουν γελώντας οι επόμενοι. Και το ακροατήριο των ¨Επικουρείων; Το ακροατήριο είναι ¨οι πολλοί¨ της Κύριας Δόξας, αλλά δεν φθάσαμε ακόμα εκεί. Υπήρξαν όμως και οι λίγοι.
Υπάρχουν φυσικά και άλλες, αυθεντικά εκ προμελέτης παραλείψεις. Κάποιος, από ένα κείμενο του Επίκουρου, που είναι περίπου δέκα πέντε σειρές, κράτησε μία φράση, την έκοψε στην μέση, πέταξε την μισή και κράτησε την άλλη μισή. Και με αυτήν την μισή φράση, που κράτησε, απέδειξε ότι ο Επίκουρος είπε ακριβώς τα αντίθετα από αυτά που είπε. Και τι ήταν αυτό τελικά; Ήταν η προσωπική άποψη του κόφτη. Όχι που θα αφήναμε τον Επίκουρο να έχει αντίθετη άποψη από εμάς. Ποιος νομίζει ότι είναι;
Εύλογα θα αναρωτηθεί πάλι κάποιος, και οι υπόλοιποι Επικούρειοι; Τι έκαναν;
Οι υπόλοιποι Επικούρειοι είναι οι πολλοί. Υπήρξαν όμως και οι λίγοι.
Συμπερασματικά το πρόβλημα, που αφορά το τι είπε ο Επίκουρος, δεν μένει εκεί περιμένοντας να λυθεί. Ενεργοποιεί διαφορετικές συμπεριφορές των ¨πολλών¨και ¨των λίγων¨.
Ο ίδιος ο Επίκουρος όταν στην Κύρια Δόξα λέει να φύγουμε μακριά από τους πολλούς, σε καμιά περίπτωση δεν θέλει να απομονωθούμε μόνοι μας στην ερημιά. Αυτό θα ερχόταν σε αντίθεση με την υπόλοιπη διδασκαλία του. Μας λέει να πάμε με τους λίγους, δηλαδή τους φίλους. Διότι συλλογική φιλία δεν υπάρχει.

Γ΄ ΟΙ ΠΟΛΛΟΙ

Οι πολλοί είναι δειλοί.
Γι αυτό λατρεύουν τους ήρωες. Και τους πραγματικούς και τους ήρωες της οθόνης. Γιατί κάνουν αυτό που δεν τολμούν να κάνουν αυτοί οι πολλοί. Και το κάνουν αντί γι΄ αυτούς. Και είναι οι λίγοι.
Βέβαια οι ήρωες αναδεικνύονται σε ακραίες καταστάσεις ζωής και θανάτου. Εμείς ευτυχώς δεν ζούμε σε τέτοιες καταστάσεις. Ιδίως σε εμάς, που κινούμαστε μέσα στον χώρο της φιλοσοφίας, οι προδιαγραφές δεν είναι απαιτητικές. Αρκεί να έχεις την αυτονομία σου, την δική σου άποψη, το όποιο θάρρος να την εκφράσεις και να διαθέτεις στοιχειώδη αξιοπρέπεια. Πολύ απλά, οι πολλοί δεν καλύπτουν ούτε αυτές τις ολιγαρκείς προδιαγραφές. Καρατσεκαρισμένο! Υπάρχουν όμως λίγοι που τις καλύπτουν. Και αυτοί οι λίγοι είναι που θα μας βοηθήσουν να ζούμε ήσυχοι και ήρεμοι σε ασφάλεια.
Θα μεταφέρω μία απόδοση από αυτά που γράφει ο Φερνάντο Πεσόα στο βιβλίο του ¨Ο Αναρχικός Τραπεζίτης¨, όπου σκιαγραφεί το πρόβλημα με τους πολλούς. Οι Αναρχικοί, γράφει, ήθελαν να ζει η κοινωνία σύμφωνα με τις δικές τους αρχές, με αυτονομία, με ελευθερία κλπ. Προσπάθησαν να το κάνουν με διαδηλώσεις, με απεργίες, με βόμβες, με ένοπλο αγώνα και στο τέλος . . . . . τίποτα. Αποφάσισαν τότε να κάνουν οι ίδιοι μεταξύ τους μία μικρή κοινωνία. Και αφού συμφωνούσαν σε όλα, δεν θα υπήρχε πρόβλημα. Τότε εμφανίστηκαν κάποιοι που θεωρούσαν τον εαυτό τους πάνω από τους άλλους και είχαν το αναμφισβήτητο δικαίωμα να εξουσιάζουν τους άλλους και να τους χειραγωγούν. Φυσικά υπήρξαν και αυτοί που τους βολεύει να χειραγωγούνται, ενεργοποιήθηκαν και άλλες συμπεριφορές, πάει και η αυτονομία, πάει και η ελευθερία, πάει και η συντροφικότητα και στο τέλος . . . . . τίποτε.
Αυτό το είδος των ανθρώπων που τρέχουν τα σάλια τους να εξουσιάζουν τους άλλους, τους βλέπουμε σε όλους τους τομείς. Τώρα τελευταία τους είδαμε στον χώρο του Θεάτρου κυρίως, αλλά υπάρχουν, εξ ίσου αδίστακτοι, και στον Αθλητισμό και στους Επαγγελματικούς Συλλόγους και στην Πολιτική και στην . . . . Φιλοσοφία. Και καταστρέφουν με μεγάλη επιτυχία και το Θέατρο και τον Αθλητισμό και τους Επαγγελματικούς Συλλόγους και την Πολιτική και την . . . . Φιλοσοφία. Δεν μπορείς να είσαι ασφαλής από αυτούς. Διότι θα απαιτήσουν να καταθέσεις στα πόδια τους την αυτονομία σου, την ελευθερία σου, την αξιοπρέπειά σου. Και οι πολλοί θα τους βοηθήσουν, διότι αυτά τα έχουν ήδη παραδώσει.

Δ΄ ΠΡΑΚΤΙΚΗ ΕΦΑΡΜΟΓΗ

Η εργασία αυτή αφορά κυρίαρχα την Κύρια Δόξα XIV. Συνεπώς δεν θα επεκταθώ στην πρακτική της εφαρμογή μέσα στην κοινωνία, την πολιτική και την οικονομία. Για να γίνει αυτό θα πρέπει να συνδυαστεί και με άλλες θέσεις της Επικούρειας φιλοσοφίας, ιδίως με το Κοινωνικό Συμβόλαιο. Έτσι θα μετατοπιζόταν το κέντρο βάρους της εργασίας, πράγμα που δεν θα το δεχόταν ο Κανών, όπως το διατύπωσε ο Επίκουρος στην επιστολή ¨Προς Πυθοκλή¨. Χρειάζεται άλλη, ή μάλλον άλλες εργασίες, που το κύριο θέμα τους θα συνδυαζόταν παρεμπιπτόντως με την Κύρια Δόξα που εξετάζουμε.
Θα περιοριστώ συνεπώς στον χώρο των ¨Επικουρείων¨ για να ολοκληρώσω το θέμα.
Εγώ έφυγα μακριά από τους πολλούς.
Βρέθηκα με τους λίγους. Αυτούς που έχουν την δική τους άποψη αλλά και το θάρρος να την εκφράσουν. Και φτιάξαμε την ¨Ομάδα Ανάλυσης και Βιωματικής Εφαρμογής της Επικούρειας Φιλοσοφίας Σήμερα¨.
Επιβεβαιώνεται ο Επίκουρος. Τώρα αναπνέω ελεύθερα.
Γεώργιος Καπλάνης
Θεσσαλονίκη Μάρτιος 2021