Το παρακάτω άρθρο παρουσιάσθηκε στο Πρώτο Πανελλήνιο Συμπόσιο Επικούρειας Φιλοσοφίας στις 12/2/2011, από τον συντάκτη του.

Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΠΑΡΕΓΚΛΙΣΗΣ ΤΩΝ ΑΤΟΜΩΝ
ΣΤΗΝ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΗΣ ΥΛΗΣ

Θέλοντας να εμβαθύνουμε στη διδασκαλία του Επίκουρου, θεωρώ σωστό να επισημάνω τα παρακάτω. Ο Επίκουρος ενδιαφερόταν κύρια για τον άνθρωπο. Την απελευθέρωσή του από τις προλήψεις, την ευδαιμονία του, την χαρά της ζωής. Επομένως συνέπεια πρώτη. Η φυσική φιλοσοφία δεν διαμορφώθηκε, και εδώ δανείζομαι τα λόγια των Τσέλερ – Νέστλε «…από την προσπάθεια του ανθρώπου να τρέχει γυρεύοντας στο σύμπαν τα ίχνη του λογικού του…» αλλά αντίστροφα να θεμελιώσει με φυσικά επιχειρήματα την ηθική του διδασκαλία. Συνέπεια δεύτερη, πάλι λόγια των Τσέλερ – Νέστλε «…ο Επίκουρος δίνει σημασία στό να εξηγήσει τον κόσμο με φυσικά αίτια. …Πώς θα γίνει αυτό δεν πολυσκοτίζεται…» Δηλαδή όπως γράφει ο Γ. Ζωγραφίδης στο βιβλίο του Επίκουρος Ηθική «…Δεν είναι εκπρόσωπος του επιστημονικού πνεύματος της εποχής, απεναντίας στάθηκε δύσπιστος απέναντι στα μαθηματικά και τις τότε επιστήμες».
Αυτά έχοντας υπ’ όψιν, εύκολα γίνεται κατανοητό, ότι η παρακάτω επεξεργασία του θέματός μου χρησιμοποιεί τη φυσική του Επίκουρου, τις έννοιες και τη γλώσσα του.

Και πρώτα πρώτα θα ήθελα να δώσω την σημασία της λέξης παρέγκλιση, που σημαίνει: ότι όταν ένα αντικείμενο, και στη συγκεκριμένη περίπτωση ένα άτομο, κινείται, εξ αιτίας του βάρους του κατακόρυφα μέσα στο κενό, παράλληλα προς ένα άλλο άτομο και όταν, σε ακαθόριστο σημείο της πορείας του αλλάζει ανεπαίσθητα την κατεύθυνσή του, δηλαδή ξεφεύγει κατά τι από την κατακόρυφο και πλησιάζει το άλλο παράλληλα κινούμενο προς αυτό άτομο, με αποτέλεσμα κάποτε να συναντηθούν. (παρά – εν – κλίση = παρέγκλιση) ή σε διαφορετική περίπτωση απομακρύνεται από το πλησίον και παραλλήλως κινούμενο άτομο, πιθανότατα για να συναντήσει κάποιο άλλο άτομο που κινείται και αυτό παράλληλα, τότε θα έχουμε την παρέκκλιση ως προς το πρώτο.(παρά – εκ – κλίση).
Ο Λουκρήτιος γράφει: «…Όταν τα άτομα φέρονται από το ίδιο τους το βάρος σε ευθεία γραμμή προς τα κάτω μέσα στο κενό, σε στιγμές ακαθόριστες και σε τόπους ακαθόριστους, περεγκλίνουν κάπως από την τροχιά τους, τόσο μόνο, όσο που να μπορείς να πεις ότι διαφοροποιήθηκε η κίνησή τους. Αν δεν υπήρχε αυτή η παρέγκλιση, όλα θα κατευθύνονταν σαν σταγόνες της βροχής παράλληλα προς τα τρίσβαθα του κενού, και καμία επαφή, καμιά πρόσκρουση δεν θα γινόταν ανάμεσα στα αρχικά στοιχεία, κι έτσι η φύση δεν θα δημιουργούσε τίποτα…».
Η παρέγκλιση όπως είδαμε είναι μία πολύ ελαφριά αποκλίνουσα κίνηση από την προκαθορισθείσα πορεία, πιο συγκεκριμένα Τα άτομα κινούμενα μέσα στο κενό κατευθυνόμενα εξ αιτίας του βάρους τους, από πάνω προς τα κάτω. Η κίνηση αυτή ωστόσο, θεώρησε πρώτος ο Επίκουρος, δεν είναι κάθετη αλλά παρουσιάζει ελαφρά παρέγκλιση, η οποία έχει ως αποτέλεσμα τα άτομα να συγκρούονται μεταξύ τους.
Συνεχίζοντας ο Λουκρήτιος γράφει: «…Πρέπει λοιπόν να δεχτούμε το ίδιο και για τα άτομα, ότι εκτός από το βάρος τους και τις προσκρούσεις υπάρχει κι άλλη αιτία της κίνησης τους κι ότι απ’ την αιτία αυτή προέρχεται η δύναμη που κουβαλάμε, εφ’ όσον το βλέπουμε πως τίποτα δεν μπορεί να γεννηθεί από το τίποτα. Το ότι ο νους δεν διακατέχεται από μιαν εσωτερική αναγκαιότητα σε κάθε του ενέργεια, και δεν υποχρεώνεται στην αδράνεια και στην παθητικότητα, είναι αποτέλεσμα αυτής της μικρής παρέγκλισης των ατόμων σε ακαθόριστο τόπο και χρόνο…».
Ως γνωστό, ο Επίκουρος, στις ήδη υπάρχουσες από τον Δημόκριτο φυσικές ιδιότητες των ατόμων, δηλαδή το σχήμα και το μέγεθος, πρόσθεσε το βάρος.
Εφ’ όσον λοιπόν έχει επιλέξει να δώσει έμφαση στο βάρος του ατόμου, ως μία από τις πιο σημαντικές και πρωταρχικές φυσικές ιδιότητες του, επόμενο ήταν, να θέσει αξιωματικά αυτήν την ιδιότητα ως αρχή της κίνησης. Δηλαδή την κάθετη κίνηση μέσα στο κενό εξ αιτίας του βάρους του. Το αποτέλεσμα της αρχικής κίνησης των ατόμων σαν βροχή με όλα τα άτομα να πέφτουν μέσω του κενού με την ίδια ταχύτητα, ασχέτως του βάρους τους, δεν δημιουργεί από μόνο του κόσμο. Διότι, για να συγκρουσθούν τα άτομα και να σχηματίσουν μεγαλύτερα σύνθετα σώματα απαιτείται μία επιπλέον κίνηση.
Ο Επίκουρος στο σημείο αυτό εισηγήθηκε την παρέγκλιση για να εξηγήσει δύο πράγματα, αφενός μεν την δημιουργία του κόσμου και τον τρόπο που οργανώνεται η ύλη αφ’ ετέρου δε να ξεφύγει από την αναγκαιότητα, δηλαδή τον ντετερμινισμό του Δημόκριτου, ώστε να επιτρέψει στον άνθρωπο την ελευθερία της βούλησης.
Ο Λουκρήτιος παρακάτω συμπληρώνει: «αν τα άτομα δεν παρεγκλίνουν και δεν σπάζουν τους νόμους του πεπρωμένου εμποδίζοντας το ένα αίτιο να διαδέχεται το άλλο επ’ άπειρον, τότε από που προέρχεται ετούτη η ελευθερία των εμψύχων όντων πάνω στη γη; Από που, ρωτάω, βγαίνει η βούληση η αποσπασμένη από τη μοίρα, που χάρη σ’ αυτήν πηγαίνουμε παντού όπου μας οδηγεί η θέλησή μας και αποκλίνουμε κι εμείς και κατευθυνόμαστε προς τα κει που μας πάει ο νους, σε χρόνους και τόπους ακαθόριστους;»

Κατά τον Επίκουρο η απόκλιση αυτή των ατόμων δεν είναι προϊόν κάποιας εξωτερικής αιτίας ή συνέπεια μιας αλλαγής, που σημειώθηκε μέσα στα ίδια τα αποκλίνοντα άτομα, αλλά πρόκειται για μία εντελώς αναίτια εκδήλωση. Βάσει δε της τυχαίας αυτής συμπεριφοράς των ατόμων ο Επίκουρος επιχείρησε να ερμηνεύσει την ελευθερία της βούλησης του ανθρώπου, και να γίνει έτσι ο πρώτος ιντετερμινιστής φιλόσοφος, ο οποίος απέκρουσε την αιτιοκρατία του Αβδηρίτη φιλοσόφου.
Η αιτία της δημιουργίας του σύμπαντος κατά τον ιδρυτή του Κήπου, δεν είναι μία έξω απ’ αυτό υπερκόσμια δύναμη, αλλά η ΠΑΡΕΓΚΛΙΣΗ, η οποία δημιουργείται κατά την κίνηση των ατόμων στο κενό.
Ο Επίκουρος απέρριψε στην προκειμένη περίπτωση την άποψη περί θείας πρόνοιας και αντιτάχθηκε σε κάθε είδους φόβο που προκαλεί η πεποίθηση ότι τα πάντα προέρχονται από κάποιες υπερκείμενες – μεταφυσικές δυνάμεις.
Όλα τα σώματα και τα όντα, λοιπόν, γεννιούνται από τους συνδυασμούς που παράγονται μέσα από μία ατελείωτη σειρά αλυσιδωτών αντιδράσεων που έχουν προκληθεί από τις άστατες παρεγκλίσεις των ατόμων. Μία διαδικασία γίγνεσθαι
Συνεπώς, δεν θα μπορούσε να υπάρξει κανένας φυσικός κόσμος, εάν δεν υπήρχαν τα παρεγκλίνοντα άτομα, δεν θα προέκυπτε καμιά διαδικασία γίγνεσθαι και θα υπήρχε μόνο μία μονότονη και αδιάκοπη βροχή ατόμων μέσα στο διάστημα.
Βάσει όλων των ανωτέρω, εκείνο που θέλω να υπογραμμίσω, είναι, ότι ο Επίκουρος θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί ως ο πρώτος «χημικός» που εξήγησε τον σχηματισμό των χημικών ενώσεων. Εάν βασιζόταν στην κάθετη και παράλληλη πτώση των ατόμων, τότε τα άτομα δεν θα συγκρούονταν μεταξύ των και επομένως δεν θα δημιουργούσαν νέες ενώσεις. Τουναντίον με την παρέγκλιση, συγκρούονται και έτσι εξηγείται η δημιουργία νέων σωμάτων και ενώσεων. Δυστυχώς η πολύ σημαντική αυτή επινόηση του Επίκουρου, δεν έχει δημοσιοποιηθεί και ελάχιστοι θεωρούν και εξηγούν διάφορα φαινόμενα βάσει της επικούρειας φιλοσοφίας.
Μόνο στον εικοστό αιώνα, για πρώτη φορά μετά τον Επίκουρο, υποστηρίχθηκαν από την μικροφυσική, θέσεις ανάλογες με την παρέγκλιση, θέσεις στηριγμένες σε εργαστηριακές παρατηρήσεις της συμπεριφοράς των υποατομικών σωματιδίων, οι οποίες ανατρέπουν την αρχή της μηχανικής αιτιότητας και έγιναν αυτές το έναυσμα για την θεωρία της απροσδιοριστίας του Χάιζεμπεργκ.
Η Επικούρεια παρέγκλιση πολεμήθηκε σκληρότατα από πολλούς φιλοσόφους της ελληνιστικής εποχής και ιδίως από τον Κικέρωνα, ο οποίος μάλιστα αναφέρει ότι ο Επίκουρος κατέφυγε σε ένα ψέμα για να δικαιολογήσει τις αμοιβαίες συμπλοκές, συνδέσεις και προσκολλήσεις των ατόμων.
Η παρέγκλιση, δηλαδή η αμυδρή αυτή απόκλιση της κίνησης των απειροελάχιστων σωματιδίων της ύλης, είναι και η γενεσιουργός αιτία της δημιουργίας του κόσμου και ο Επίκουρος είναι ο πρώτος «χημικός» που εξήγησε επιστημονικά τον τρόπο που σχηματίζεται και οργανώνεται η ύλη, μέσα στο σύμπαν.
Κώστας Καλεύρας

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
Λουκρήτιου: ΓΙΑ ΤΗΝ ΦΥΣΗ ΤΩΝ ΠΡΑΓΜΑΤΩΝ, Εκδόσεις ΘΥΡΑΘΕΝ
Α. Κοέν, ΑΤΟΜΑ ΗΔΟΝΗ ΑΡΕΤΗ Εκδόσεις ΘΥΡΑΘΕΝ
Διογένη Οινοανδέα: ΟΙ ΠΟΛΥΤΙΜΕΣ ΠΕΤΡΕΣ ΤΗΣ ΦΟΛΟΣΟΦΙΑΣ Εκδόσεις ΘΥΡΑΘΕΝ
Κ. Μαρξ: ΔΙΑΦΟΡΑ ΔΗΜΟΚΡΙΤΕΙΑΣ ΚΑΙ ΕΠΙΚΟΥΡΕΙΑΣ ΦΥΣΙΚΗΣ ΦΥΛΟΣΟΦΙΑΣ Εκδόσεις ΓΝΩΣΗ
Ζωγραφίδη Γ.:ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ ΗΘΙΚΗ Εκδόσεις Ζήτρος
ΤΣΕΛΕΡ – ΝΕΣΤΛΕ: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ Μεταφρ. Χ. Θεοδωρίδη
ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ Ο ΚΗΠΟΣ ΤΟΥ ΕΠΙΚΟΥΡΟΥ
Εκδόσεων Βερέττα