Όταν στέκεσαι αμήχανος μπροστά σε προβλήματα, όταν βλέπεις μεγάλα προβλήματα μπροστά σου, νοιώθεις να βρίσκεσαι σε αδιέξοδο αλλά εσύ στέκεσαι αμήχανος, δηλαδή στέκεσαι ακίνητος και αδύναμος να επινοήσεις την λύση, αυτό σημαίνει ότι ξέχασες τις Αρχές λειτουργίας της φύσης. Σε μια τέτοια περίπτωση η δύναμη που θα λύσει το πρόβλημα βρίσκεται μέσα στις Αρχές της φύσης.( Αναφορά σε άγνωστο Επικούρειο από τον Πορφύριο, στο έργο του “Προς Μαρκέλλαν, 29,7)(Γιαπιτζάκης, Κύριαι Δόξαι, αριθμ. 4).
Μέρος της φύσης είναι και ο άνθρωπος. Γι’ αυτό η Επικούρεια φιλοσοφία, μελετώντας την φύση, μελετά και την φύση του ανθρώπου, δηλαδή την βιολογία του. Προσέξτε τι λέει παρακάτω το απόσπασμα που σας διάβασα: Εκείνη την στιγμή που στέκεσαι αμήχανος, εκείνη την στιγμή, να ξέρεις ότι σε έχουν καταλάβει απροσδιόριστοι και χωρίς όρια φόβοι και επιθυμίες.
Να και η μελέτη της φύσης του ανθρώπου.
Αυτά όμως τα επιβεβαιώνει η κοινωνική πρακτική;
Ο Έλληνας σήμερα στέκεται ακίνητος, αμήχανος, φοβισμένος και επιθυμώντας να έλθει κάτι να τον σώσει.
Ποιες Αρχές λειτουργίας της φύσης έχει ξεχάσει;
Ας πάμε όμως κατ’ ευθείαν σε ένα μεγάλο πρόβλημα; Στην αρχαιότητα οι Έλληνες δημιούργησαν έναν πρωτοφανή πολιτισμό. Ποια φυσική δύναμη κίνησε αυτή την διαδικασία δημιουργίας του πολιτισμού. Βέβαια θα μου πείτε ότι υπήρξαν γεωγραφικές συνθήκες, συνθήκες κλίματος, ιστορικές συνθήκες, κοινωνικές συνθήκες κ.λ.π. Για όλα αυτά θα μπορούσαν να γραφτούν τόμοι ολόκληροι, αλλά…. ποια ήταν η δύναμη που μέσα σ’ αυτές τις συνθήκες ενεργοποιούσε την κατάσταση;
Ένας φυσικός φιλόσοφος, ο Νίτσε έδωσε την δική του απάντηση: “Οι Έλληνες άφηναν τα πάθη τους, τα ένστικτα τους να εκδηλωθούν και μετά τα συμμάζευαν με την λογική”.
Αυτό είναι πράγματι ένας κανόνας, μια Αρχή που διέπει την φυσική διαδικασία, την βιολογία μας. Αυτό θα το καταλάβουμε καλύτερα αν παρατηρήσουμε τις κοινωνίες που απαγορεύουν την εκδήλωση του πάθους, όπως τις κοινωνίες της Ανατολής και την Ελληνική κατοπινή Χριστιανική.
Το να εκδηλώνεις το πάθος σου, τα ένστικτα σου και να τα συμμαζεύεις με την λογική είναι για τον Νίτσε η υγιής φυσική διαδικασία. Το ίδιο ισχύει και για τον Επίκουρο όταν λέει να μη καταπιέζεις την ερωτική σου διάθεση αλλά πρόσεξε μη σου κάνει κακό και ο Φιλόδημος όταν λέει να προσπαθείς να βγάλεις χρήματα για να ζείς καλά, αλλά πρόσεξε την απληστία. Οι φυσικοί φιλόσοφοι λοιπόν ψάχνουν την δύναμη των πραγμάτων στους νόμους της φύσης. Στις αρχές που διέπουν την λειτουργία της φύσης. Και η δύναμη των φυσικών φιλοσόφων βρίσκεται στο ότι ακολουθούν την φύση. Εκεί βρίσκεται και η δύναμη της Επικούρειας φιλοσοφίας. Οι φυσικοί φιλόσοφοι στην Ελλάδα προσπαθούσαν να εντάξουν τους φυσικούς νόμους στα φιλοσοφικά τους συστήματα. Αυτό υπήρξε αποτέλεσμα μιας διαδικασίας. Οι φυσικοί φιλόσοφοι λοιπόν, σε κάποια φάση ανάπτυξης της πόλης και καθώς οι συναλλαγές γίνονται πολλές και πολύπλοκες, αναγκάστηκαν να δουν κατάματα την πραγματικότητα και να βρουν τους γενικούς νόμους πάνω στους οποίους στηρίζεται η δυναμική εξέλιξη των πραγμάτων σε κάθε ειδική περίπτωση. Αντιμετωπίζουν τον κόσμο ως μια δυναμική κατάσταση που αλλάζει και εξελίσσεται συνεχώς μέσα στον χρόνο.
Για να πετύχουν αυτό αποκλείουν τόσο τον μύθο όσο και την μυστική γνώση του ιερατείου. Γίνεται η απομυθοποίηση, δηλαδή φεύγει το φανταστικό και αντικαθιστάται απ’ την ωμή πραγματικότητα. Οι φυσικοί φιλόσοφοι θεωρούν τον άνθρωπο ως το “μέτρον πάντων χρημάτων” όπως το όρισε ο Πρωταγόρας. Ο κάθε άνθρωπος παρατηρεί, κρίνει, αποφασίζει, δημιουργεί. Σ’ αυτήν την φράση που μόλις είπα, ο άνθρωπος είναι το υποκείμενο της πρότασης.
Έτσι τον παρουσιάζει τον Επίκουρο ο Λούκρητιος, ως «το μέτρον πάντων των χρημάτων» και παρουσιάζει την διαδικασία της απομυθοποίησης και το έργο των φυσικών φιλοσόφων στο πρόσωπο του Επίκουρου με τον δικό του ποιητικό τρόπο: ο Επίκουρος, ο Έλληνας, μεταβαίνει στον ουρανό τον τόπο των θεών, των μύθων και της μυστικής μυητικής γνώσης του Ιερατείου και επιστρέφει στην γη (ο Χριστός αργότερα έκανε ακριβώς την αντίθετη διαδρομή). Ας πάμε όμως στο ίδιο το κείμενο: ” Αυτόν, τον Επίκουρο, δεν τον σταμάτησαν οι κεραυνοί μήτε το απειλητικό μουρμουρητό τ’ ουρανού, μήτε τα παραμύθια των θεών.
Ίσα-ίσα που δυνάμωσαν τον θάρρος της ψυχής του και την θέληση να αποτινάξει, πρώτος αυτός, τις κλειδωνιές που σφράγιζαν τα μυστικά της φύσης. Και η ζωντανή ορμή του νου θριάμβευσε και διάβηκε τους φλογισμένους φράχτες τ’ ουρανού, και περπάτησε στο απέραντο Σύμπαν με λογισμό και πνεύμα. Και μας ξανάρθε νικητής για να μας πει τι μπορεί να γίνει και τι όχι, και πως ορίζεται, με τους νόμους ακλόνητους η δύναμη στο κάθε τι.
Αυτή είναι και η δουλειά όσων ασχολούνται με την Επικούρεια φιλοσοφία. Πρέπει να προσπαθούν να μας πουν τι μπορεί να γίνει και τι όχι. Και τις προτάσεις τους να προσπαθήσουν να τις στηρίζουν πάνω σε ακλόνητους νόμους της φύσης.
Αν ξαναδιαβάσετε τον Επίκουρο υπό αυτό το πρίσμα, θα ανακαλύψετε μία κρυμμένη μαγευτική ομορφιά.
Ο Επίκουρος όμως γύρω στο 300 π.Χ. ήδη έχει στην διάθεση του την συσσωρευόμενη γνώση των προηγμένων φυσικών φιλοσόφων, αλλά και γενικά την μεγάλη παράδοση της φιλοσοφικής σκέψης. Την ίδια την φυσική φιλοσοφία την γέννησε η Μίλητος, η πιο προηγμένη πόλη του ελληνικού κόσμου και οι πρώτοι φιλόσοφοι ήσαν άνθρωποι δραστήριοι με ζωντανό ενδιαφέρον για πρακτικά ζητήματα. Η πολιτική εξουσία στην Μίλητο και τις άλλες πόλεις της Ιωνίας κατά τον ΣΤ’ αιώνα π.Χ. βρισκόταν στα χέρια της εμπορικής αριστοκρατίας που δεν είχε ανάγκη από Ιερατεία για να διατηρεί την εξουσία και η οποία στήριζε την γρήγορη ανάπτυξη της τεχνολογίας και τη συνεχή εξέλιξης των σχέσεων και των συναλλαγών. Μέσα σε αυτό το περιβάλλον της δημιουργίας, της εξέλιξης και της συνεχούς κίνησης, οι πρώτοι φυσικοί φιλόσοφοι χρησιμοποιούσαν την σκέψη τους, για να συλλάβουν την διαδικασία δημιουργίας του νέου και της ουσίας των πραγμάτων υπό το φώς της πείρας και της πρακτικής, και όχι να στοχάζονται επί του αφηρημένου όπως κάνουν οι σημερινοί καθηγητές της φιλοσοφίας.
Οι Θαλής, Αναξιμένης, Αναξίμανδρος βλέπουν πράγματα με δική τους εσωτερική δύναμη. Ο Ηράκλειτος διατυπώνει γενικό νόμο κίνησης του κόσμου, την ενότητα των αντιθέσεων. Τα αντιθετικά ζεύγη, όπως ζωή και θάνατος, γρήγορο και αργό, το νέο και το παλιό, αποτελούν το καθένα μια ενότητα. Η ίδια η αέναη ροή των πραγμάτων δημιουργεί την ενότητα, δηλαδή επειδή η νύχτα διαδέχεται την μέρα και η μέρα την νύχτα, γι’ αυτό αυτά τα δύο αποτελούν ζεύγος αντιθέσεων.
Προσέξτε, κατά τον Ηράκλειτο, η κίνηση αυτή δεν οδηγεί σε μια νέα σύνθεση, αλλά σε αδιάκοπη εναλλαγή των αντιθέτων. Για παράδειγμα, λέει ο Ηράκλειτος, η κοινωνία κινείται και εξελίσσεται, όσο διαρκεί μια συνεχής εναλλαγή χρυσός – εμπόρευμα – χρυσός – εμπόρευμα κ.ο.κ. Με άλλα λόγια αν τα δύο αντίθετα είναι το “Α” και το “Β”, αυτά τα δύο δεν ταυτίζονται σε μια νέα σύνθεση αλλά το “Α” παραμένει “Α” μέχρι να εναλλαχθεί από το “Β” κ.ο.κ. Από αυτή την άποψη είναι ορθό το δόγμα, δηλαδή η άποψη των Επικουρείων ότι όσο υπάρχει ηδονή δεν υπάρχει πόνος και όσο υπάρχει πόνος δεν υπάρχει ηδονή.
Ο Αριστοτέλης προχώρησε λίγο πιο πέρα: Κατά την κίνηση γίνεται συσσώρευση ποσοτικών αλλαγών που οδηγούν σε μεταβολή της ποιότητας. Έτσι η ζωή είναι ζωή και δεν είναι όχι ζωή όσο διαρκούν οι ποσοτικές αλλαγές που κάνουν την ζωή δυνάμει αλλά όχι και εν ενεργεία θάνατο και αντιστρόφως.
Ο Δημόκριτος είναι πανέμορφος. Ενότητα των αντιθέσεων δεν έχουμε μόνον όταν γίνεται διαρκής εναλλαγή των αντιθέτων, δηλαδή μία μετάπτωση από μία κατάσταση σε μία άλλη, αλλά και όταν το ένα από τα δύο αντίθετα είναι όρος ύπαρξης του άλλου. Όταν τα αντίθετα μόνο μαζί υπάρχουν.
Έτσι στην ενότητα άτομα και κενό, το κενό αποτελεί τον αναγκαίο όρο ύπαρξης του ατόμου γιατί επιτρέπει την κίνησή του, γιατί αν το άτομο δεν έχει δυνατότητα κίνησης εξουδετερώνεται η ύπαρξή του.
Έτσι, γιά να το ελαφρύνουμε, το πολυσυζητημένο ζεύγος αντιθέσεων καπιταλιστής – εργάτης, πρέπει να το δεχθούμε κατά τον Ηράκλειτο, δηλαδή ότι το ένα μέρος της αντίθεσης εναλλάσσεται με το άλλο συνεχώς, ή κατά τον Δημόκριτο ότι το ένα μέρος αποτελεί προϋπόθεση ύπαρξης του άλλου.
Τέλος , κατά τον Επίκουρο, η δύναμη που κάνει τα άτομα να μην ακολουθούν πάντα μία πορεία που να είναι προκαθορισμένη από τις εξωτερικές συνθήκες είναι η παρέγκλιση. Τα άτομα κάποιες φορές παρεκκλίνουν από την πορεία τους σε απροσδιόριστο χρόνο και με απροσδιόριστο τρόπο χωρίς να επηρεάζονται από οποιαδήποτε εξωτερική αιτία. Η αιτία της παρέγκλισης, η δύναμη που κινεί την κατά παρέγκλιση συμπεριφορά βρίσκεται μέσα στο άτομο. Είναι αυθύπαρκτη. Η ελευθερία είναι ενδογενής ιδιότητα της ύλης. Αυτά βέβαια επαναλαμβάνω από τον Επίκουρο.
Παραθέτω ένα αποσπάσματα και σκέψεις, με δική μου ελεύθερη απόδοση από το βιβλίο της φίλης του Κήπου της Θεσσαλονίκης Μαίρης Σταματιάδου, που τιτλοφορείται : “Η Επικούρεια λογική στην κβαντική θεωρία” : “Η Επικούρεια διανόηση πηγή και κίνητρο έχει την εσωτερική ελευθερία. Η διδασκαλία του Επίκουρου παρουσιάζει την ελεύθερη δημιουργία ως κοινή ιδιότητα της ουσίας του Σύμπαντος και του ανθρώπου που ζει μέσα σ’ αυτό”. Έτσι στο ερώτημα : που βρίσκεται η δύναμη της ελεύθερης δημιουργίας, ο Επίκουρος δίνει μια φαινομενικά εύκολη απάντηση : Βρίσκεται μέσα μας. Μέσα στην ουσία από την οποία αποτελούμαστε. Στην ύλη. Απλώς οδηγείστε την να εκδηλωθεί.
Από εδώ και πέρα ξεκινάει μια φυσική διαδικασία. Παρατήρηση της φύσης των πραγμάτων από την οποία θα προκύψει γνώση, η οποία θα ελευθερώσει τη σκέψη και η ελεύθερη σκέψη θα αναζητήσει νέες μορφές ελευθερίας. Η ελευθερία που θα βιώσει ο άνθρωπος θα του επιτρέψει να διαπιστώσει ότι δεν υφίσταται υπερκόσμια διακυβέρνηση των όσων συμβαίνουν. ” Ούτε οι θεοί ούτε η ειμαρμένη, ούτε η αναγκαιότητα είναι οι υποχρεωτικοί σχεδιαστές και επόπτες των όσων συμβαίνουν στην φύση …αυτή η προσέγγιση αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο της επιστημονικής έρευνας.”
Αυτά που συμβαίνουν είναι κάποια από τα πολλά ενδεχόμενα, γιατί στη φύση ισχύει η πολλαπλή ενδεχομενικότητα, αφού άλλα συμβαίνουν από τύχη, άλλα από ανάγκη, και άλλα από τη δική μας ελεύθερη βούληση. Εκεί, στο πεδίο της ελεύθερης βούλησης, ας αποφασίσει ο άνθρωπος αν θα θελήσει να παρέμβει με πράξεις ελεύθερης βούλησης στο περιβάλλον του και να το αλλάξει. Η θέληση του ατόμου να παρέμβει στο περιβάλλον του είναι θέληση για δύναμη κατά το Νίτσε και η δύναμη είναι ηδονή. Δηλαδή το ζητούμενο από την επικούρεια φιλοσοφία και κάθε οργανισμό που ζει στη φύση. Στην παραπάνω φράση μου όταν λέω το ζητούμενο εννοώ την ηδονή. Το αν τελικά αυτό σημαίνει ότι επιζητείται η δύναμη, αυτό ίσως να απαντηθεί κάποια στιγμή στο μέλλον.
Με λίγα λόγια ο τρόπος που θα χρησιμοποιηθεί για να βγει στην επιφάνεια το ελεύθερο άτομο, είναι η μελέτη της φύσης που και αυτή θα ακολουθήσει μια φυσική διαδικασία. Το ελεύθερο άτομο είναι ένας από τους τρεις παράγοντες που κινούν τα πράγματα.
Οι άλλες δύο όπως είπαμε είναι η ανάγκη και το τυχαίο. Πάνω σε αυτό γιά παράδειγμα, η συμβουλή και πάλι του Φιλόδημου θέτει σε κίνηση διαδικασίες: Να αποφασίσεις, λέει ο Φιλόδημος, αν θέλεις να βγάλεις λεφτά για να ζεις καλά, να αποκτήσεις φίλους. Κι αν βγάλεις πολλά λεφτά, μοίρασε τα στους φίλους. Να η διαρκής εναλλαγή των αντιθέτων του Ηράκλειτου. Και η ηδονική ζωή, αλλά και η λογική διαχείριση των αντιθέσεων του Επίκουρου.
Στον Κήπο της Θεσσαλονίκης έχουμε συζητήσει πολλές φορές ποιές αρχές της φυσικής λειτουργίας θα έδιναν τη δύναμη στη δημιουργία σχέσεων φιλίας, καθώς και τη δύναμη για τη διατήρηση και ανάπτυξη της ομάδας. Είμαστε σε καλό δρόμο. Μπροστά μας προβάλλουν συνεχώς ερωτήματα. Είτε τα θέτουμε εμείς είτε οι άλλοι. Οποιαδήποτε απάντηση δεν θα είχε νόημα αν δεν στηρίζεται επάνω στη δύναμη μιας φυσικής διαδικασίας και αν δεν δοκιμαστεί στο πεδίο της κοινωνικής πρακτικής. Συνεπώς το πεδίο της κοινωνικής πρακτικής είναι μπροστά μας.
Είναι όμως και ευχάριστο να ζεις μια ζωή που ακουμπάει τόσο γλυκά τη φυσική σου υπόσταση, και τη σχέση σου με τους άλλους. Είναι τόσο ανθρώπινο, τόσο εύκολο να ζεις και να εκφράζεσαι σύμφωνα με τη δυναμική της φύσης.
Να, για παράδειγμα, αν ακολουθήσουμε τη συμβουλή του Επίκουρου ότι αν έχεις κάτι σπουδαίο να πεις, μπορείς να το πεις με λίγες φράσεις, γίνεται. Μήπως αυτό που είπε ο Επίκουρος είναι ασήμαντο ; Προσέξτε όμως. Όταν λέμε ότι οι φυσικοί φιλόσοφοι ενέταξαν τους φυσικούς νόμους στο φιλοσοφικό τους σύστημα, αυτό εννοούμε. Γιατί το παραπάνω στηρίζει τη δύναμή του στο φυσικό νόμο που λέγεται αρχή της ελάχιστης δράσης. Είναι ένας νόμος της φύσης που λέει ότι όταν θέλεις να πετύχεις ένα αποτέλεσμα, αν ενεργήσεις κατά τη φύση, θα επιδιώξεις να το πετύχεις με την λιγότερη κατανάλωση ενέργειας και τον λιγότερο χρόνο.
Πράγματι η Επικούρεια φιλοσοφία για να φτάσει στην ευτυχία από τον κοντινότερο δρόμο απορρίπτει τη ρητορική, την πολυλογία, την ενασχόληση με φαντασιακές και νοητικές καταστάσεις, καθώς και κάθε ενασχόληση με τη φιλοσοφία που δεν οδηγεί στην ευδαιμονία.
Κάτι παρόμοιο έγραψε και ο Νίτσε που θέτει το υποχρεωτικό ερώτημα : “Γνώση ; για ποιό σκοπό ;”. Και ότι αν ασχοληθούμε με τη γνώση, για τη γνώση, αυτό σημαίνει ότι τα στοιχειώδη ένστικτα δηλαδή, οι κινητήριες δυνάμεις που προστατεύουν τη ζωή μας έχουν πάψει να λειτουργούν.
Όμως το αρχικό μου ερώτημα παραμένει : ο σημερινός έλληνας που στέκεται αμήχανος σήμερα, ποιές αρχές λειτουργίας της φύσης έχει ξεχάσει ;
Ίσως μου δώσετε εσείς την απάντηση μετά το τέλος της εισήγησης. Βέβαια κάποια στιγμή οι έλληνες είπαν : “ας έλθουν οι πνευματικοί άνθρωποι, να μας δώσουν κάποιες απαντήσεις”.
Αλλά ουδείς ενεφανίσθη.
Γεώργιος Καπλάνης
ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ
Οι φυσικοί φιλόσοφοι είναι αναγκασμένοι να συνδυάσουν την παρατήρηση της φύσης με την χρήση της λογικής, που αυτή ξεκινά με τον καθορισμό της έννοιας των λέξεων και προχωρά σε κανόνες και μεθοδολογία. Θα μπορούσαμε να συνοψίσουμε ότι οι φυσικοί φιλόσοφοι καταλήγουν σε κοινές γιά τους κανόνες και την μεθοδολογία :
Α) Το απόλυτο και το ακίνητο δεν υπάρχει στον εξωτερικό κόσμο και συνεπώς δεν ασχολούμαστε με τις φερόμενες ως απόλυτες καταστάσεις.
Β) ο άνθρωπος αποκτά συνείδηση του εξωτερικού κόσμου μέσα από τις αισθήσεις του, δηλαδή μέσα από την ίδια του την φύση.
Γ) Ο άνθρωπος ως υποκείμενο συνδέεται με τον εξωτερικό κόσμο ως αντικείμενο και η δύναμη που τους συνδέει είναι η λογική.
Η Έλλη Παππά στο βιβλίο της για τον Πλάτωνα πιάνει μια εξαιρετική διαπίστωση: Από την διδασκαλία των φιλοσόφων, αυτό που αφομοιώνει η ανθρωπότητα, δεν είναι τα φιλοσοφικά τους συστήματα, αλλά οι κανόνες της λογικής.