Α
Επικούρεια Ματιά
Τώρα θα μου πείτε, τί είναι αυτό;
– Να, είναι η ματιά που περνάει μέσα από τον Κανόνα του Επίκουρου.
– Γιατί αν περνούσε μέσα από την Πλατωνική Διαλεκτική, θα ήταν Πλατωνική ματιά.
– Και αν περνούσε μέσα από τον Διαλεκτικό Υλισμό, θα ήταν Μαρξιστική ματιά.
Και τώρα, άραγε, που θα ρίξουμε την ματιά μας ;
– Προτείνω να την ρίξουμε κατ ευθείαν επάνω στον ίδιο τον Επίκουρο.
Γιατί υπάρχει μία διάχυτη εντύπωση ότι ο Επίκουρος ήταν φιλόσοφος.
Πρόκειται φυσικά γιά πλάνη.
Αυτό το κατάλαβα σε μία συζήτηση με κάτι γνωστούς, που πήγα να τους συστήσω τον Επίκουρο. Δεν γνώριζαν τίποτε, και έτσι προσπάθησα να αντιγράψω τον Σενέκα, που και αυτός προσπαθώντας να συστήσει τον Επίκουρο γράφει: “Διάβασε την επιστολή του Επίκουρου που επιγράφεται Προς Ιδομενέα, όπου τον προτρέπει να σπεύσει το συντομότερο δυνατόν και να ξεφύγει, προτού κάποια ισχυρότερη δύναμη επέμβει και του στερήσει την ελευθερία να αποσυρθεί. Αλλά προσθέτει επίσης ότι κανένας δεν θα επιχειρούσε τίποτε, παρά μόνον όταν μπορεί να το επιχειρήσει στις κατάλληλες συνθήκες και στην κατάλληλη ευκαιρία. Μα όταν έρθει η αναμενόμενη ευκαιρία, πρέπει να είμαστε έτοιμοι να την αρπάξουμε. Ο Επίκουρος απαγορεύει να μένουμε άπραγοι, όταν σκεφτόμαστε την φυγή, και μας δίνει την ελπίδα γιά διέξοδο ακόμα και από τις δυσκολότερες καταστάσεις, εφ όσον δεν βιαζόμαστε πριν από την ώρα μας και δεν διστάσουμε σαν φτάσει η κατάλληλη στιγμή”.(1*)
Τι αφορά άραγε η επιστολή ;
Είναι ολοφάνερο, είπε κάποιος. Ο Ιδομενέας ήταν, προφανώς, κάποιος στρατιωτικός διοικητής, που κινδύνευε να υπερφαλαγγιστεί και να περικυκλωθεί από υπέρτερες δυνάμεις. Στέλνει, λοιπόν, στον Επίκουρο έναν αγγελιοφόρο και τον ρωτάει τι να κάνει. Έτσι ο Επίκουρος του στέλνει την επιστολή αυτή και τον συμβουλεύει να απαγκιστρωθεί από τις θέσεις του γρήγορα, και να μην επιχειρήσει τίποτε αμέσως, αλλά να περιμένει, γιατί η στρατηγική σκέψη επιβάλει να έχει πάντα ετοιμοπόλεμες τις δυνάμεις του, να επιλέγει τον τόπο, τον χρόνο, τις κατάλληλες συνθήκες και την κατάλληλη ευκαιρία, και τότε να επιτεθεί χωρίς δισταγμό. Ενδεικτικό το ότι υπάρχει και η συμβουλή να μην μένουμε άπραγοι όταν σκεφτόμαστε την φυγή, πράγμα που δείχνει την βαθειά γνώση ότι οι μεγαλύτερες απώλειες σε έναν στρατό προκύπτουν κατά το στάδιο της υποχώρησης, της φυγής. Συμπερασματικά, η επιστολή αφορά την διδασκαλία της στρατηγικής, δηλαδή ο Επίκουρος ήταν ένας πολέμαρχος, που δίδασκε στρατηγική και προφανώς είχε δημιουργήσει την Ακαδημία, μία Στρατιωτική Ακαδημία που την ονόμασε “ΚΗΠΟ”.
Υπήρξαν αντιρρήσεις.
Όχι ! Η παραπάνω εξήγηση είναι τόσο πολύ ολοφάνερη, που δεν μπορεί να είναι πραγματική. Ο οποιοσδήποτε, ακόμα και ο πλέον άσχετος, διαβάζοντας την επιστολή αυτή αμέσως καταλαβαίνει ότι την έγραψε κάποιος στρατιωτικός. Παρασύρεστε από το προφανές. Η αλήθεια πάντα μας δυσκολεύει, γιατί κρύβεται. Συνεπώς θα την βρούμε μόνο με την αποκωδικοποίηση της επιστολής, που είναι η εξής: Ο Ιδομενέας ήταν ένας σπουδαίος trader – παίκτης δηλαδή – των χρηματιστηρίων. Κάποια στιγμή είχε μεγάλες θέσεις στα CDS που ασφάλιζαν τα Ελληνικά ομόλογα. Κάποιος insider τον προειδοποιεί γιά προ – συνεννοημένη μαζική τοποθέτηση επενδυτικών κεφαλαίων στην αγορά ομολόγων, που θα οδηγήσει σε ραγδαία πτώση των επιτοκίων. Και συνεπώς σε κατάρρευση της τιμής των CDS. Μπροστά στην επικείμενη καταστροφή ρωτάει τον Επίκουρο, ο οποίος του στέλνει το παραπάνω mail. Όπως θα παρατηρήσατε στο mail αυτό επαναλαμβάνονται συνοπτικά, οι βασικές θέσεις και οδηγίες όλων των εγχειριδίων των trading strategies. Συνεπώς ο Επίκουρος ήταν ένας σπουδαίος αναλυτής των χρηματαγορών και προφανώς είχε δημιουργήσει εταιρία παροχής επενδυτικών συμβουλών, με την επωνυμία “ΚΗΠΟΣ”. Δηλαδή ο Κήπος του Χρήματος!
Ε, αυτό πιά πήγαινε πολύ ! Εδώ θεώρησα σωστό να παρέμβω:
Φίλοι μου, πρέπει να λάβουμε υπ΄ όψη μας τα ιστορικά δεδομένα. Ο Ιδομενέας ήταν ένας πολιτικός που ασκούσε εξουσία. . . .
Άστο, μου λέει ένας, “τόχω”: Ο Ιδομενέας κάποια στιγμή μαθαίνει ότι τα στοιχεία που θα βγάλει η στατιστική υπηρεσία θα είναι τρομακτικά γιά την σχέση Δημοσίου χρέους προς ΑΕΠ. Τότε είναι που ρωτάει τον Επίκουρο. Ο Επίκουρος του στέλνει την παραπάνω επιστολή όπου του λέει ότι ο μόνος τρόπος γιά να σωθεί είναι να προκηρύξει εκλογές, να τις χάσει και να εξαφανιστεί. Του δίνει βέβαια και άλλες συμβουλές που πρέπει να ακολουθεί κάθε πολιτικός, όπως το πως θα περιμένει την κατάλληλη ευκαιρία γιά να ξαναγίνει πρωθυπουργός κλπ κλπ. Άρα ο Επίκουρος ήταν πολιτικός μέντορας. Δίδασκε πολιτικές επιστήμες και την τέχνη της πολιτικής, και γιά τον σκοπό αυτόν είχε ιδρύσει σχολή πολιτικών στελεχών, που την ονόμασε, όπως καταλάβατε, “ΚΗΠΟ”.
Εδώ, επιτέλους, τελειώνει η ταλαιπωρία της επιστολής αυτής. Που δεν είναι τίποτε άλλο από μία απλή μεταφορά της ίδιας δομής σε τρία διαφορετικά πεδία της ζωής. (2*)
Το “περί ολοσχερωτάτων τύπων” της επιστολής (3*)
Δηλαδή οι γενικές κατευθύνσεις.
To παραπάνω κείμενο, είναι φιλοσοφικό κείμενο ;
Να κάνω αλλιώς την ερώτηση:
Η φιλοσοφία υπάρχει γιά να απασχολούμε το μυαλό μας με στοχασμούς; Ή μήπως γιά να βρίσκουμε “τι μπορεί να γίνει και τι όχι, και σε ποιούς νόμους ακλόνητους βασίζεται η δύναμη στο κάθε τι” ; (4*)
Οπότε προκύπτει η επόμενη ερώτηση: Τι περιλαμβάνει αυτό το “κάθε τι” ;
Πάντως με δύο λόγια, στο συγκεκριμένο κείμενο, ο Επίκουρος συμβουλεύει με ποιόν τρόπο θα χρησιμοποιήσεις το μυαλό σου γιά να επιβιώσεις και να νικήσεις.
Επιβίωση και νίκη.
Παράξενα λόγια γιά να ακούγονται σε ένα φιλοσοφικό συμπόσιο.
Μήπως όμως δεν είναι καθόλου παράξενα τα λόγια αυτά, αλλά εμείς απλώς έχουμε μικρύνει τον Επίκουρο ; Και όταν λέω μήπως έχουμε μικρύνει το Επίκουρο, εννοώ: Μήπως έχουμε περιορίσει το πεδίο άσκησης της Επικούρειας φιλοσοφίας; Γιά παράδειγμα, γνωρίζουμε από τον Διογένη Λαέρτιο ότι ο Επίκουρος ήταν ήρεμος και πράος. Έτσι η μορφή του καλοσυνάτου δάσκαλου είναι μία πρόληψη γιά εμάς. Ας ξεπεράσουμε όμως την πρόληψη αυτή, και, ας υποθέσουμε ότι η μορφή αυτή του Επίκουρου έρχεται κατάματα αντιμέτωπη με κάποια σκληρή και επικίνδυνη πραγματικότητα, με μία κατάσταση ζωής ή θανάτου. Άραγε τότε πως θα φανταστούμε τον Επίκουρο;
Μάλλον αμήχανο και παθητικό; Μήπως και λίγο Στωϊκό ;;;;
Μήπως αυτή η περίπτωση “ζωής ή θανάτου”, δεν περιλαμβάνεται σε αυτό το “κάθε τι” που είπαμε προηγουμένως και που το κλέψαμε φυσικά από τον Λουκρήτιο;
Να το ξεκαθαρίσουμε: Στο παραπάνω κείμενο, ο Επίκουρος λειτουργεί ως πολιτικός μέντορας. Τα υπόλοιπα, που τα δημιούργησε η φαντασία μου, προκύπτουν, όπως είπαμε, από μία απλή μεταφορά δομής. Από την Αναλογία του Κανόνα. Γιατί το κείμενο αυτό έχει ψυχή μέσα του, δηλαδή έχει θεμέλια. Και η ψυχή αυτή είναι δομημένη έτσι, ώστε να επιβιώνει και να νικάει. Γι αυτόν το λόγο το κείμενο μπορεί να διαβάζεται μόνο ενιαίο. Σε κάθε μία από τις υποθετικές περιπτώσεις που περιέγραψα παραπάνω, χρησιμοποίησα όλο το κείμενο με το πνεύμα που κουβαλάει.
Αυτό αφορά ολόκληρη την Επικούρεια φιλοσοφία, που μερικές φορές μας θυμίζει ψηφιδωτό. Και μία ψηφίδα από μόνη της δεν λέει τίποτε. Γιά παράδειγμα η πρόταση “αγαθό είναι η ηδονή”, παρανοείται εύκολα, γιατί από μόνη της αποτελεί μία ψηφίδα στο ψηφιδωτό της Επικούρειας φιλοσοφίας.
Αλλά τώρα πλέον μιλάμε γιά συνοχή.
Με πολύ λίγα λόγια, η Επικούρεια φιλοσοφία είναι συνεκτική. Να τολμήσουμε, με αδόκιμο κάπως τρόπο, να την παρομοιάσουμε με ένα συνεκτικό σύστημα, όπου δηλαδή, από οποιοδήποτε σημείο μπορείς να πας σε άλλο. Παράδειγμα: Γνωρίζουμε πόσο εύκολο είναι από την φιλία, που βρίσκεται στην περιοχή της ηθικής, να πάμε στον αποπαλμό, που βρίσκεται στην περιοχή της φυσικής, και το πέρασμα από τον Κανόνα, που, με την σχέση αιτιών και πιθανών ενδεχομένων αποτελεσμάτων, καταλήγει σε κάποια σταθερή στρατηγική συμπεριφοράς, που οδηγεί στην κοινή ωφέλεια.
Ο Επίκουρος δεν ξεχώριζε τον Κανόνα από την Φυσική (εξακολουθούμε να παραμένουμε στο θέμα της συνοχής). Αυτονόητο, γιατί ο Κανών είναι δομημένος πάνω στην ατομική θεωρία, δηλαδή πάνω στην Φυσική. Αν απορρίψεις την ατομική θεωρία, ο Κανών μένει μετέωρος και καταρρέει. Οπότε αλλάζοντας την φυσική, θα πρέπει να αλλάξεις και την Λογική. Την αλλάζεις και αυτή. Μετά, όταν θα θέλεις να βρεις τις αρχές της φιλίας, που θα τις ψάξεις; Εκεί που τις έψαχνε και ο Πλάτων.
Η Επικούρεια φιλοσοφία αυτοπροστατεύεται με την συνεκτικότητα. Είναι η αυτοάμυνά της. Αν κάποιος προσπαθήσει να αλλάξει ένα κομμάτι της με ένα άλλο κομμάτι από αλλού, θα καταλήξει στο τίποτε. Αν όχι σε κάτι χειρότερο από το τίποτε.
Πεδίο Εφαρμογής
Ας επανέλθουμε στο παραπάνω απόσπασμα από τον Λουκρήτιο. Ο Επίκουρος ήρθε γιά να μας πεί τι μπορεί να γίνει και τι όχι, και σε ποιούς νόμους ακλόνητους βασίζεται η δύναμη στο κάθε τι.
Αυτό το “κάθε τι” τελικά ποιά πεδία ζωής περιλαμβάνει; Είναι δυνατόν να διαιρέσουμε την ζωή σε διάφορα πεδία ;
Πολλές φορές, χωρίς να το θέλουμε, δημιουργούμε την δική μας πρόληψη γιά την Επικούρεια φιλοσοφία, που, όπως σε κάθε πρόληψη, αναδύεται από τις αισθήσεις μας ένα σκηνικό: Ο κήπος, ο ήρεμος, πράος και σοφός Επίκουρος, οι μαθητές γύρω του, αυτός να διδάσκει και να συζητάνε. Συνθήκες εργαστηρίου. Και όσο ασχολούμαστε με την φιλοσοφία μέσα σε αυτές τις συνθήκες, θα λέμε ο Επίκουρος λέει αυτό, ο Επίκουρος λέει το άλλο, τι ωραία που τα λέει ο Επίκουρος και όλα καλά. Μας βολεύει κιόλας να μεταφέρουμε με την φαντασία μας τις ιδανικές συνθήκες του εργαστηρίου μέσα στον Κήπο της ζωής. Κάποια στιγμή όμως, ένας γνωστός μας πενηντάρης άνεργος μας ζητάει δανεικά είκοσι ευρώ γιά να περάσει την εβδομάδα.
Μοιάζει απίστευτο, αλλά μόλις μας ζητήσουν δανεικά, οι ιδανικές συνθήκες του εργαστηρίου καταρρέουν.
Αντιμέτωποι με την πραγματικότητα
Με τα παραπάνω προσπαθήσαμε να παραμερίσουμε ένα εμπόδιο, δηλαδή να διώξουμε την τυχόν πρόληψη ότι η φιλοσοφία μας αφορά συνθήκες εργαστηρίου, οπότε γίνεται πιό εναργές, δηλαδή πιό ξεκάθαρο στο νοητικό πεδίο, κάτι που ήδη γνωρίζουμε: Ότι μία βασική κατεύθυνση της φιλοσοφίας μας είναι να μας βοηθήσει να ικανοποιήσουμε τις φυσικές και αναγκαίες επιθυμίες μας.
Μόνο που, ανάμεσα στις επιθυμίες μας και την ικανοποίησή τους, υπάρχουν εμπόδια. Αν δεν διαλυθούν τα εμπόδια αυτά, η Επικούρεια φιλοσοφία θα ισούται με μηδέν. Μπορούμε τότε να την κλείσουμε σε μία φιλοσοφική σχολή του Πανεπιστημίου και να την εγκαταλείψουμε εκεί φυλακισμένη.
Η μεγαλοφυϊα του Επίκουρου αντιλήφθηκε ότι αρχικά πρέπει να εντοπίζουμε τα εμπόδια και στην συνέχεια να σκεφτόμαστε με ποιό τρόπο θα ξεπεραστούν.
– Προχώρα, λέει ο Επίκουρος, προχώρα προς την ευτυχία.
– Μα δάσκαλε, έχω από πάνω μου τον Θεό, που μπορεί να με χτυπήσει με την θεϊκή του οργή.
– Άφοβον ο Θεός. Προχώρα.
– Μα δάσκαλε, έχω μπροστά μου τον θάνατο που με περιμένει.
– Ανύποπτον ο θάνατος. Προχώρα.
– Μα δάσκαλε, είναι δύσκολο να αποκτήσω τα αγαθά που χρειάζονται γιά την ευτυχία.
– Το αγαθόν εύκτητον. Προχώρα.
Εδώ διακρίνουμε μία δομή στο τρόπο του Επίκουρου. Που είναι:
Εντοπίζουμε τα εμπόδια. Εξετάζουμε τα εμπόδια ανατρέχοντας στις πρώτες αρχές, δηλαδή βρίσκουμε τα θεμέλια που έχουν, βασιζόμενοι πάντα στα φαινόμενα. Μην ξεχνάμε ότι τον Κανόνα τον ονόμαζε και “Περί κριτηρίου και Αρχής”, που μας παραπέμπει στα φαινόμενα και τα θεμέλια. Χρησιμοποιώντας στην συνέχεια την σκέψη, μπορούμε να βρούμε τρόπους να διαλύσουμε τα εμπόδια. Και, ρίχνοντας μία λοξή ματιά, παρατηρούμε ότι κάθε φορά που φεύγει ένα εμπόδιο, φεύγει και ο πόνος.
Μπορούμε να κάνουμε μεταφορά αυτής της δομής σε κάθε ζήτημα που εξετάζουμε.
Μόνο που θα πρέπει να πετάξουμε στα σκουπίδια τα πολιτικά και ιδεολογικά επιχειρήματα. Δηλαδή τα εμπόδια.
Μας αρκεί το να μείνουμε αμετακίνητοι στις αξίες της Επικούρειας φιλοσοφίας και τον Κανόνα.
ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΚΑΠΛΑΝΗΣ
(1*) Epistulae morales, 22.5-6. Επίκουρος – Ηθική, Γ. Ζωγραφίδης, Εκδόσεις ΖΗΤΡΟΣ, σελ. 158.
(2*) Γιά να γίνει πιό κατανοητό, είναι αυτό που προσπαθούν να εντοπίσουν οι νομικοί, όταν ερευνούν την νομολογία.
(3*) Ο Επίκουρος επισημαίνει ότι το επί μέρους γίνεται εγκύρως πιό κατανοητό αν κατέχουμε την γενική άποψη του θέματος: << . . . . ή τε κυριωτάτη επιβολή επί τα πράγματα έσται και δη και το κατά μέρος ακρίβωμα παν εξευρήσεται, των ολοσχερωτάτων τύπων εύ περιειλημμένων και μνημονευομένων.>> (ώστε να επιτευχθεί μία έγκυρη κατανόηση των γεγονότων και το επί μέρους να προσδιοριστεί με ακρίβεια, εφ όσον θα έχουμε προσλάβει και κρατάμε στην μνήμη μας τις γενικές απόψεις). Επιστολλή προς Ηρόδοτον, 36.
(4*) Λουκρήτιος, “De Rerum Natura”, Βιβλίο I, 75