ΕΠΙΚΟΥΡΟΥ ΠΡΟΣΦΩΝΗΣΙΣ XLV (45)
Η ΚΑΤΑΝΟΗΣΗ ΤΟΥ ΑΡΧΑΙΟΥ ΚΕΙΜΕΝΟΥ ΧΩΡΙΣ MΕΤΆΦΡΑΣΗ
του Γεωργίου Καπλάνη
Κεφ. Α΄ Μία Μικρή Παρέγκλιση
Η κλασική και καθιερωμένη κίνησή μας μπροστά σε ένα αρχαίο κείμενο είναι να αναζητήσουμε μία μετάφραση. Αλλά, ενώ νομίζουμε ότι έτσι λύνεται το πρόβλημα, στην ουσία το πρόβλημα ξεκινάει από εκεί.
Είναι βιωματικό αυτό που σας λέω, διότι, για να μελετήσω την παραπάνω Προσφώνηση, έψαξα και βρήκα δύο μεταφράσεις. Ένας φίλος προθυμοποιήθηκε να με βοηθήσει και μου έδωσε άλλες τέσσερεις.
Και με μπέρδεψε τελείως.
Τέτοιους φίλους να τους αποφεύγετε.
Σε γενικές γραμμές ο μεταφραστής βγάζει στην μετάφραση και κάτι από αυτό που έχει μέσα του. Μόνο που εμείς δεν χρειαζόμαστε αυτό που έχει μέσα του ο μεταφραστής, αλλά αυτό που έχει μέσα του ο Επίκουρος. Δηλαδή να πλησιάσουμε όσο μπορούμε πιο κοντά στην σκέψη του και τα συναισθήματά του και να προσπαθήσουμε, όσο μπορούμε να ταυτιστούμε με αυτά. Θα μπορούσε κάπως αυτό να σημαίνει να τον ¨κατανοήσουμε σε βάθος¨, ή, χρησιμοποιώντας μία παρομοίωση από τις θρησκείες, να ¨κοινωνήσουμε¨ με το πνεύμα του. Μόνο που για να ¨κοινωνήσουμε¨ στις θρησκείες σημαίνει ότι θα χρησιμοποιήσουμε και κάποιον ενδιάμεσο ανάμεσα σε εμάς και τον Θεό, δηλαδή κάποιον παπά.
Και στην περίπτωσή μας αντί για παπά μεταφραστή.
Μόνο που στην ¨Θεία Κοινωνία¨ των θρησκειών, κανένας δεν χρησιμοποιεί συγχρόνως έξι παπάδες.
Οπότε χρειάζεται μία μικρή παρέγκλιση: Να καταργήσουμε την μετάφραση. Δηλαδή να ξεφύγουμε από την καθιερωμένη κίνηση ρουτίνας, δηλαδή την κίνηση από το κείμενο στην μετάφραση, καταργώντας την μετάφραση.
Και, αντί να προχωρήσουμε από το αρχαίο κείμενο κατ΄ ευθείαν προς την μετάφραση, να μείνουμε στο αρχαίο κείμενο και να προχωρήσουμε σε βάθος.
Εμείς, που δεν είμαστε φιλόλογοι.
Δεν χρειάζεται πανικός. Θα μας βοηθήσει ο Κανών.
Κεφ. Β΄ Το Αρχαίο Κείμενο.
<<Ου κομπούς ουδέ φωνής εργαστικούς ουδέ την περιμάχητον παρά τοις πολλοίς παιδείαν ενδεικνυμένους φυσιολογία παρασκευάζει, αλλά σοβαρούς και αυτάρκεις και επί τοις ιδίοις αγαθοίς, ουκ επί τοις των πραγμάτων μέγα φρονούντες>> .
Όλο το παραπάνω στην πρώτη ανάγνωση μας μπερδεύει. Η γενική εικόνα θα μας είναι θολή. Γι αυτό ας ξεχωρίσουμε τον ¨σκελετό¨ όπως λέμε, δηλαδή την βασική δομή του κειμένου, ξεκινώντας από το υποκείμενο, το ρήμα, το αντικείμενο κλπ:
α) Η ¨φυσιολογία παρασκευάζει¨ . (υποκείμενο – ρήμα)
(Τι παρασκευάζει η φυσιολογία;).
β) ¨Ου κoμπούς . . . .¨ (δηλαδή όχι κομπορρήμονες). . .
γ) Αλλά, ¨μέγα φρονούντες επί τοις ιδίοις αγαθοίς¨. . . .
Τα υπόλοιπα συναρτώνται στην δομή, συμπληρώνουν, επεξηγούν και προσδιορίζουν το νόημα.
Αυτά ¨τα υπόλοιπα¨ θα πρέπει να μπορούμε να τα εντάξουμε και αυτά στην όλη φιλοσοφία του Επίκουρου. Αλλιώς θα πάνε προς τα εκεί που θα τα τραβάει ο καθένας και όχι προς τα εκεί που θέλει ο Επίκουρος.
Έτσι, αφού ασχοληθήκαμε με το ¨γενικό¨, την γενική θολή – εικόνα, θα προχωρήσουμε σε βάθος. Στο νόημα των λέξεων.
Κεφ. Γ΄ Τα ονόματα των πραγμάτων, οι λέξεις
Σε αυτό το θέμα ο Επίκουρος είχε ξεκαθαρισμένες απόψεις, που γίνονται δεκτές και σήμερα.
Τα ονόματα των πραγμάτων, τις λέξεις, δεν τις έδωσε κάποιος θεός, ούτε συμφώνησαν οι άνθρωποι, συμβατικά, ότι αυτός ο ήχος θα σημαίνει αυτό, ο άλλος ήχος θα σημαίνει το άλλο κλπ. Οι λέξεις δημιουργήθηκαν μέσα από μία φυσική διαδικασία. Τις κατασκεύασε η φύση των ανθρώπων. Ανάλογα με το έθνος, τα ιδιαίτερα συναισθήματα, τις παραστάσεις τους, τις διαφορές από τόπο σε τόπο, τους έκανε να εκπνέουν τον συμπιεσμένο αέρα με ιδιαίτερο τρόπο (¨τον αέρα εκπέμπειν στελλόμενον¨). Έτσι κάθε λέξη ξεχώριζε από τον δικό της ιδιαίτερο τρόπο. Αργότερα στα έθνη καθιερώθηκαν κοινές ονομασίες. Αυτά τα αναλύει υπέροχα ο Επίκουρος στην επιστολή προς Ηρόδοτον, 75-76.
Το πρώτο που πρέπει να κάνουμε, λέει ο Επίκουρος, είναι να καθορίσουμε και να ξεκαθαρίσουμε το εννοιολογικό περιεχόμενο της κάθε λέξης (¨Πρώτον μεν ούν τα υποτεταγμένα τοις φθόγγοις δει ειληφέναι. . .¨), γιατί αλλιώς θα μπλέκουμε σε ατελείωτες ερμηνείες. Κάθε λέξη έχει το δικό της περιεχόμενο. Το δικό της πλέγμα εγκεφαλικών συνάψεων θα λέγαμε σήμερα. Θα ερευνήσουμε το πρωταρχικό, το πρώτο και αρχικό , νόημα της κάθε λέξης, το νόημα που θα το βρούμε μέσα στην ίδια την λέξη (εν – νόημα), (¨Το πρώτον εννόημα καθ έκαστον φθόγγον βλέπεσθαι). Και το οποίο είναι το προφανές και δεν θα απαιτεί καμία απόδειξη (και μηθέν αποδείξεως προσδείσθαι. . .¨).
Βλέπετε τώρα πόσο δύσκολο, αν όχι ακατόρθωτο, είναι να αποδώσουμε το περιεχόμενο μίας λέξης με μία άλλη λέξη. Δηλαδή να την μεταφράσουμε. Αν φυσικά δεν προχωρήσουμε σε βάθος, στο εν-νόημα. Με σημερινούς όρους θα λέγαμε να αποδώσουμε ένα πλέγμα εγκεφαλικών συνάψεων με ένα άλλο πλέγμα εγκεφαλικών συνάψεων, και, να ισχυριστούμε ότι αυτά τα δύο πλέγματα ταυτίζονται. Την μετάφραση βέβαια την κάνουν, και μας βοηθάνε πολύ. Χάνουμε όμως την κατανόηση σε βάθος.
Παράδειγμα: Η πόντια μάννα λέει στο αρσενικό μωρό της: «Να τρώω τα κάκαλα΄ ς». Και τώρα μεταφράστε το.
Κεφ. Δ΄ Στο συγκεκριμένο κείμενο της Προσφώνησης.
Ας ασχοληθούμε τώρα με μερικές από τις λέξεις που χρησιμοποιούνται στην Προσφώνηση:
¨Φυσιολογία¨.
Σε κάποιες μεταφράσεις το βρίσκουμε: ¨η μελέτη της επιστήμης της Φυσικής¨ και σκέτο ¨επιστήμη¨, γενικώς δηλαδή, η κάθε επιστήμη. (Η επιστήμη δεν κάνει τους ανθρώπους κομπορρήμονες, αλλά μέγα φρονούντες . . . κλπ). Σήμερα όμως η λέξη επιστήμη μας παραπέμπει στο πανεπιστήμιο. Και για να μελετάς την επιστήμη θα πρέπει να είσαι επιστήμων. Δηλαδή, για να έχει εφαρμογή επάνω σου η συγκεκριμένη Προσφώνησις, θα πρέπει να έχεις πτυχίο πανεπιστημίου. Να είσαι ¨επιστήμων¨. Και όσο πιο πολύ επιστήμων είσαι, τόσο πιο πολύ ¨μέγα φρονών¨ μπορείς να γίνεις. Δηλαδή ένας πτυχιούχος θα γίνει ¨μέγα φρονών¨ και λογικά ένας καθηγητής πανεπιστημίου θα γίνει ακόμα πιο πολύ ¨μέγα φρονών¨, και καθόλου κομπορρήμων (¨ού κομπούς ουδέ . . . ¨) . Λες και κανένας από εμάς δεν είδε ποτέ με πόση ματαιοδοξία και πόση κομπορρημοσύνη επιδεικνύουν τους ακαδημαϊκούς τίτλους αυτοί οι άνθρωποι. Οι υπόλοιποι, που δεν είναι πτυχιούχοι, ξεχάστε τους. Ο Επίκουρος δεν ασχολείται μαζί τους. Το μόνο που μπορούν να κάνουν είναι να κάθονται σούζα μπροστά στον ανώτερο άνθρωπο, τον επιστήμονα.
Συμπέρασμα: Θέλεις να γίνεις Επικούρειος; Πάρε ένα πτυχίο πανεπιστημίου και κράτα και κανένα διδακτορικό για καβάτζα.
Βρίσκουμε όμως και την αποδεκτή μετάφραση της λέξης ¨φυσιολογία΄: ¨η μελέτη της φύσης¨. Ο Αριστοτέλης και ο Πλούταρχος συμφωνούν: Φυσιολογία είναι η εξέταση των φυσικών αιτίων και φαινομένων.
Δηλαδή αυτό που κάνει η Επικούρεια φιλοσοφία. Διότι τόσο ο Κανών όσο και η Ηθική του Επίκουρου θεμελιώνονται πάνω στην εξέταση των φυσικών αιτίων και φαινομένων. Η Επικούρεια Φιλοσοφία είναι ξεκάθαρα φυσική φιλοσοφία. Και αφορά όλους.
Ο Επίκουρος δεν έφτιαξε την φιλοσοφία του μόνο για τους επιστήμονες.
Αυτό ισχύει περισσότερο σήμερα. Που στο Youtube μπορεί ο καθένας να μάθει και να προβληματιστεί πάνω στις φυσικές αιτίες και τα φαινόμενα, ακόμα και αν ζει σε ένα διαμέρισμα. Ο καθένας μπορεί να βρίσκεται σε επαφή με την φύση, να στοχαστεί και να κρίνει την θέση που έχει μέσα στην λειτουργία και την εξέλιξη αυτού του κόσμου.
¨Περιμάχητον¨
Να μην επιδεικνύουν την ¨περιμάχητον¨ για τους πολλούς γνώση.
Στις μεταφράσεις το βρίσκουμε ως ¨αξιοζήλευτη¨, ή ¨περιζήτητη¨. Στο πλέγμα όμως των εγκεφαλικών συνάψεων που αποδίδουν την έννοια ¨αξιοζήλευτη¨, περιέχεται και η έννοια της ¨ζήλιας¨. Και στην ¨περιζήτητη¨ περιέχεται η λειτουργία της προσφοράς και της ζήτησης (τα ακίνητα στο κέντρο της Θεσσαλονίκης είναι περιζήτητα).
Το λεξικό των LIDDELL και SCOTT, (που ακολουθώ σε αυτήν την εργασία) , λέει άλλα: ¨περιμάχητον¨ είναι κάτι που όλοι γύρω του μάχονται για να το αποκτήσουν. Στην εποχή του Επίκουρου, όταν στην μάχη σκοτώνονταν ο αρχηγός, γύρω του οι σύντροφοί του μάχονταν για να πάρουν το σώμα του. Μέσα στην έννοια ¨περιμάχητος¨ υπάρχουν και οι έννοιες της ¨μάχης¨ και του ¨μάχομαι¨. Φοβερές εικόνες.
Άρα αυτήν την όμορφη λέξη, που κουβαλάει τόσα μαζί της, προτείνω να την κρατήσουμε όπως είναι χωρίς να την μεταφράσουμε.
Κομπούς.
Η φυσιολογία δεν παρασκευάζει ανθρώπους ¨κομπούς¨. Δηλαδή κομπορρήμονες. Το λέμε και σήμερα. Βέβαια το ¨κομπούς¨ περιέχει κάπως και την έννοια του κούφιου κρότου (όπως ακούγεται όταν χτυπάς άδειο τενεκέ). Πάντως αν κρατήσουμε το ¨κομπορρήμονες¨, που είναι και σημερινή και αρχαία λέξη είμαστε σχεδόν καλά. Έστω και αν δεν περιλαμβάνει τον τενεκέ.
Εργαστικούς φωνής
Στις μεταφράσεις το βρίσκουμε ¨πολυλογάδες¨ ή ¨αερολόγους¨.
Εδώ χαθήκαμε στην μετάφραση.
Διότι η ¨φωνή¨ δεν είναι τα λόγια. Είναι αυτό ακριβώς που λέμε και σήμερα ¨φωνή¨. Είναι αυτό που λέει ο Επίκουρος στην περίπτωση που ¨τον αέρα εκπέμπειν στελλόμενον¨. Δηλαδή ο ήχος που βγάζει κάθε άνθρωπος, αλλά και κάθε ζώο, που έχει πνεύμονες και λάρυγγα. Για παράδειγμα η φωνή μπορεί να είναι οξεία, τραχεία, βαρεία κλπ. (Μάλωνε τον άνδρα της με οξεία φωνή – τον καημένο). Έτσι λέμε σήμερα ότι αυτός είναι καλός εκφωνητής, ο άλλος είναι μέτριος εκφωνητής, ενώ διαβάζουν το ίδιο κείμενο, που δεν το έγραψαν οι ίδιοι. Και ο εκφωνητής δεν είναι ούτε πολυλογάς, ούτε αερολόγος. Μπορεί να είναι αυτός που έγραψε το κείμενο, ο εκφωνητής όχι.
Εργαστικός είναι αυτός που επεξεργάζεται κάτι με επιμέλεια.
Εργαστικός φωνής, συνεπώς, είναι αυτός που επεξεργάζεται την φωνή του. Ένας ρήτορας, ένας ηθοποιός, ένας γλύφτης, ένας υποκριτής, για παράδειγμα.
Αγαθόν
Εδώ τι να πεις; Χρειάζεσαι ολόκληρο βιβλίο. Θα τολμήσω να απλουστεύσω ότι το ¨αγαθόν¨ κουβαλάει πάντα μέσα του κάποια αξία. Οπότε το ¨επί τοις ιδίοις αγαθοίς¨ θα το αντιλαμβανόμουν ως ¨για την ίδια του την αξία¨. Και το ¨ουκ επί τοις (αγαθοίς) των πραγμάτων¨ ως ¨και όχι για την αξία των πραγμάτων που έχει¨. Και αυτά τα πράγματα που έχει μπορεί να είναι περιουσία, αξιώματα, εξουσία κλπ.
Θα φέρω ένα παράδειγμα: Στην Εκκλησία, όταν χειροτονείται κάποιος Μητροπολίτης, του αποδίδεται ένα Ιερατικόν αξίωμα. Μετά την χειροτόνηση ο κόσμος φωνάζει ¨άξιος – άξιος¨. Σημαίνει ότι, ναι μεν κατέχει πλέον τον τίτλο (επί τοις των πραγμάτων αγαθοίς), αλλά και ο ίδιος είναι άξιος από μόνος του, άσχετα με τον τίτλο (επί τοις ιδίοις αγαθοίς).
Μέγα φρονούντες
Μέγα φρονών είναι ο λέων. Κατά τον Όμηρο και άλλους. Υπερήφανος, όχι αλαζών, σίγουρος για την δύναμή του, με υψηλό φρόνημα. Ο Επικούρειος δηλαδή θα είναι ¨μέγα φρονών¨, ως λέων.
Άραγε θα το δούμε και αυτό κάποια στιγμή στο σήμερα;
Κεφ. Ε΄ Επίλογος
Δεν θα σας γράψω την δική μου απόδοση της Προσφώνησης.
Σκοπός της εργασίας δεν είναι να δώσω ένα νόημα της Προσφώνησης καλύτερο από τους άλλους. Πολλοί καταβάλλουν μεγάλο κόπο για να αποδώσουν τα αρχαία κείμενα. Ο κόπος τους είναι σεβαστός.
Σκοπός της εργασίας αυτής είναι να προσπαθήσει ο καθένας μας να κάνει ένα μαγευτικό ταξίδι στον αρχαίο Ελληνικό πολιτισμό.
Γεώργιος Καπλάνης
Μάιος 2021