Σε μία συζήτηση προ αρκετών ετών στον Κήπο της Θεσσαλονίκης, τέθηκε το ερώτημα, αν ο Επικουρισμός θα μπορούσε να εμπνεύσει σαν ιδεολογικό ρεύμα ένα κόμμα ή μία πολιτική κίνηση στην χώρα μας. Ο φίλος Γιώργος Καπλάνης απάντησε ότι αυτό δεν θα μπορούσε να γίνει, γιατί η Επικούρεια φιλοσοφία δεν είναι ιδεολογία και σαν φιλοσοφία βρίσκεται ή θα έπρεπε να βρίσκεται στο ίδιο το υπόβαθρο της πολιτικής, κατά τον ίδιο τρόπο που η φιλοσοφία αν και δεν είναι επιστήμη, βρίσκεται στο υπόβαθρο όλων των επιστημών.
Αν η φιλοσοφία παρέχει στην επιστήμη την μέθοδο της έρευνας, έτσι και στην πολιτική παρέχει την μέθοδο της ανάλυσης του πολιτικού και κοινωνικού γίγνεσθαι και το λογικό και ηθικό πλαίσιο για την λήψη αποφάσεων.
Το υπόβαθρο της πολιτικής του Νεοελληνικού και όχι μόνο κράτους είναι καθαρά ιδεαλιστικό αφού η κρατούσα θρησκεία και ο Πλατωνισμός και Στωικισμός που επιβίωσαν μέσω αυτής ασκούν έντονη επιρροή στην πολιτική σκηνή της Χώρας. Η κρατούσα λοιπόν ιδεολογία έχει έντονα ιδεαλιστικό χαρακτήρα. Αλλά και η υλιστική φιλοσοφία του μαρξισμού που εμπνέει την Αριστερά, έχει και αυτή μεταλλαχτεί ως μη όφειλε σε ιδεαλιστική ιδεολογία.
Από τι χαρακτηρίζεται όμως η ιδεολογία; Σύμφωνα με τον Θεοδόση Πελεγρίνη στο λεξικό του της φιλοσοφίας στο αντίστοιχο λήμμα, με τον όρο ιδεολογία γενικώς εννοείται ένα σύνολο ιδεών, θέσεων και αντιλήψεων, συγκροτημένων σε ενιαίο σύστημα, το οποίο προβάλλεται ως η αληθινή εικόνα της πραγματικότητας. Όσοι την υιοθετούν είναι υποχρεωμένοι να σκέπτονται και να ρυθμίζουν την ζωή τους σύμφωνα με αυτό.
Όλοι οι «-ισμοι», με την εξαίρεση του υλισμού, είναι κατά βάση ιδεολογίες και είναι από την φύση τους δογματικοί και μεταφυσικοί, βασίζονται δηλαδή σε αναπόδεικτες και ανιστορικές παραδοχές ή ιδεατά σχήματα και αφηρημένες έννοιες τα οποία εκλαμβάνουν σαν πραγματικότητα και μέσω αυτών προσπαθούν να επηρεάσουν το κοινωνικό γίγνεσθαι. Για τον λόγο αυτό συναντώνται πολύ συχνά στο πεδίο της πολιτικής.
Οι ιδεολογίες αντανακλούν μέσα από περίπλοκες και συχνά λανθάνουσες διαμεσολαβήσεις την εκάστοτε κοινωνική πραγματικότητα όπως παρατηρεί ο Ευτύχης Μπιτσάκης ( Ανθρώπινη Φύση ). Αντανακλούν και υπηρετούν ταξικά συμφέροντα, συμφέροντα ομάδων ή προσώπων. Η κρατούσα σε κάθε εποχή ιδεολογία είναι εκείνη της άρχουσας τάξης που αποσκοπεί στην δικαιολόγηση και ηθική νομιμοποίηση της καταπίεσης και βίας που ασκεί αυτή στην υπόλοιπη κοινωνία προκειμένου να εξυπηρετήσει τα συμφέροντά της. Έτσι ο Χριστιανισμός για παράδειγμα χρησιμοποιήθηκε από την Φεουδαρχία στον μεσαίωνα για να νομιμοποιήσει την κυριαρχία της. Εν τούτοις τα οικονομικά συνήθως συμφέροντα που γενούν την ανάγκη ιδεολογικής αιτιολόγησης, δεν είναι πάντα εμφανή στο ιδεολογικό εποικοδόμημα. Η ιδεολογία έχει την τάση να αυτονομείται, να δημιουργεί δηλαδή την δική της φανταστική πραγματικότητα και να δρα σαν υλική δύναμη της ιστορικής κίνησης όπως υποστηρίζει ο Καρλ Μαρξ.
Ο ρατσισμός των Αμερικανών των Νοτίων Πολιτειών την εποχή του Αμερικανικού Εμφυλίου εναντίων των μαύρων είχε σαν αιτία τα οικονομικά συμφέροντα των γαιοκτημόνων που εξυπηρετούνταν από την διατήρηση της δουλείας. Σαν ιδεολογία όμως οδήγησε στο μίσος, την βαρβαρότητα και τα εγκλήματα των λευκών εναντίον των μαύρων μέχρι και την εποχή μας.
Οι ιδεολογίες είναι από την φύση τους ντετερμινιστικές και τελεολογικές. Αυτό σημαίνει ότι παραδέχονται σκοπό στον οποίο τείνει αναγκαστικά το σύμπαν και κατ’ επέκταση η κοινωνία και ο άνθρωπος. Τον σκοπό τον θέτει κάποιος Δημιουργός ή η αδήριτη αναγκαιότητα στην αλληλουχία των γεγονότων. Ώς κάτοχοι της απόλυτης αλήθειας οι ιδεολόγοι δεν ανέχονται και δεν συζητούν την γνώμη των άλλων στην λογική ότι όποιος δεν είναι μαζί μας είναι εναντίον μας. Έτσι είναι σύνηθες οι ιδεολόγοι να χρησιμοποιούν στις αντιπαραθέσεις τους λόγο «ξύλινο» και αποφατικό, να συνθηματολογούν και να δαιμονοποιούν τους αντιπάλους τους αποδίδοντάς τους χαρακτηρισμούς και «ταμπέλες» που καμμιά σχέση δεν έχουν με την πραγματικότητα.
Συχνή λοιπόν κατάληξη των ιδεολογιών αλλά και των θρησκειών που και αυτές είναι ιδεολογίες, είναι η ιδεοληψία και ο φανατισμός, που οδηγεί σε τυφλό πάθος και μίσος εναντίον οποιουδήποτε υποστηρίζει απόψεις διαφορετικές από τις δικές τους πεποιθήσεις.
Ο ιδεολόγος απλά πιστεύει στην χίμαιρά του χωρίς να επιζητά αποδείξεις και τεκμηρίωση για το αντικείμενο της πίστης του. Αποτέλεσμα της στάσης αυτής των ιδεολόγων και της αδυναμίας τους να υποβάλουν τα γεγονότα στην βάσανο της νηφάλιας κρίσης, με βάση τα δεδομένα της πραγματικότητας, είναι αυτοί να γίνονται εύκολα θύματα της προπαγάνδας ατόμων ή συμφερόντων που εκμεταλλεύονται τις ιδεολογίες για να αποκτήσουν κοινωνική και πολιτική δύναμη ώστε να προωθήσουν τους ιδιοτελείς σκοπούς τους.
Βέβαια για να είμαστε δίκαιοι οι ιδεολογίες έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στις κοινωνικές επαναστάσεις που οδήγησαν στην ανατροπή της Φεουδαρχίας την εμφάνιση του Διαφωτισμού και την άνοδο μιας φιλελεύθερης αστικής τάξης καθώς και στην Οκτωβριανή Επανάσταση, που επεδίωξε τον σοσιαλιστικό μετασχηματισμό της κοινωνίας. Τα αποτελέσματα όμως αυτών των επαναστάσεων παρά τις αγαθές προθέσεις, τις μεγάλες προσδοκίες και τις μεγάλες ιδέες αποδείχτηκαν εφήμερα και γρήγορα κατέληξαν και πάλι στην καταδυνάστευση της κοινωνίας, από τις κυρίαρχες τάξεις που αναδύθηκαν από αυτές.
Στο επίπεδο της πολιτικής, οι ιδεολόγοι ανάγουν κάθε πραγματικό πρόβλημα της κοινωνίας σε ιδεολογικό με αποτέλεσμα στείρες και ατέρμονες αντιπαραθέσεις με τους αντιπάλους τους, ώστε τελικά το πραγματικό πρόβλημα να χρονίζει, να λησμονιέται και να παραμένει άλυτο. ( π.χ. μεταναστευτικό )
Και η Επικούρεια φιλοσοφία; Αυτή ο φίλος Καπλάνης επιμένει ότι δεν είναι ιδεολογία. Δεν είναι ας πούμε «Επικουρισμός». Και σαν φιλοσοφία όχι μόνο δεν ενέπνευσε ποτέ την Νεοελληνική πολιτική, αλλά συχνά συκοφαντήθηκε όταν δεν αγνοήθηκε από την πνευματική ηγεσία του Τόπου.
Είναι αλήθεια ότι η Επικούρεια φιλοσοφία έχει χαρακτηριστεί δογματική γιατί απορρίπτει apri ori οποιαδήποτε θεϊκή παρέμβαση στην φύση, και επομένως την θεία πρόνοια και την αθανασία της ψυχής. Όμως στο συμπέρασμα αυτό καταλήγει, γιατί τίποτα τέτοιο δεν εμπίπτει στην αντίληψή μας, ούτε αποδεικνύεται από την έρευνα και παρατήρηση της φύσης. Οπωσδήποτε η Επικούρεια θέση είναι λιγότερο δογματική από την θέση του Πλάτωνα και των ανά τους αιώνες ιδεαλιστών και θεολόγων, που πάνω σε καθαρά νοητικά κατασκευάσματα και αυθαίρετες δοξασίες, έχουν στηρίξει όλο το φιλοσοφικό και θεολογικό τους εποικοδόμημα.
Ο Επίκουρος έλεγε πως η φιλοσοφία είναι δράση που με λογικές προσεγγίσεις και συλλογισμούς υπηρετεί την ευτυχισμένη ζωή. ( Σέξτος Εμπειρικός Προς Μαθηματικούς XI 169 ). Είναι μία προσωπική και εγωιστική φιλοσοφία. Ο Επίκουρος φαίνεται να μην ενδιαφέρεται πρώτιστα για την κοινωνία σαν σύνολο, αλλά για τον άνθρωπο που τον τοποθετεί όμως μέσα στην κοινωνία. Έναν άνθρωπο απεκδυμένο από τίτλους, κοινωνική θέση, φύλο, υλικά αγαθά, που προσπαθεί να τον θωρακίσει απέναντι στους πιο αρχέγονους φόβους του για τους θεούς, τα φυσικά φαινόμενα και τον θάνατο, αλλά και απέναντι στο πιο θανάσιμο πάθος του την απληστία, κρυφό τέκνο των ίδιων αρχέγονων φόβων και της ανασφάλειας που αυτοί του προκαλούν.
Η βασική αντίφαση όπως θα έλεγαν και οι μαρξιστές στην Επικούρεια φιλοσοφία είναι εκείνη του προσωπικού συμφέροντος με το κοινωνικό συμφέρον. Είναι αλήθεια ότι η Επικούρεια φιλοσοφία είναι εγωιστική φιλοσοφία. Ο Επικούρειος αποβλέπει στο προσωπικό του συμφέρον αλλά πάντοτε μέσω της προώθησης του συμφέροντος της κοινότητας και όχι έξω ή αντίθετα με αυτό. Και αυτό γιατί οι άνθρωποι αποφάσισαν να ζήσουν σε κοινωνίες για προσωπικό τους όφελος και για προσωπική τους ασφάλεια, βάσει του κοινωνικού συμβολαίου. Ο εγωιστής, άπληστος άνθρωπος της δουλοκτητικής κοινωνίας της εποχής του Επίκουρου ή της δικής μας καπιταλιστικής κοινωνίας, αδιαφορεί για το κοινωνικό συμφέρον. Έχοντας στρεβλή άποψη για το συμφέρον του, που το ταυτίζει με το πρόσκαιρο κέρδος δεν διστάζει να στραφεί κατά του κοινωνικού συμφέροντος. Η αντινομία θα λυθεί με κοινωνικές ταραχές, πολέμους, ανθρωπιστικές καταστροφές και καταστροφή του περιβάλλοντος.
Όμως ο Επίκουρος δεν θεωρεί τον φόβο και την απληστία αθεράπευτες και μόνιμες ιδιότητες της ανθρώπινης φύσης. Γι’ αυτό και προσπαθεί με την φιλοσοφία του να τις αντιμετωπίσει. Κεντρικό στοιχείο της επικούρειας φιλοσοφίας είναι η φρόνηση που βοηθά τον άνθρωπο να αξιολογεί τις ανάγκες του με σύνεση και νηφαλιότητα. Να φροντίζει να ικανοποιεί τις απόλυτα απαραίτητες για την επιβίωσή του και να αδιαφορεί για τις περιττές. Να απολαμβάνει τις προσιτές σε αυτόν ηδονές και να αποφεύγει αυτές που θα τον οδηγήσουν σε μεγαλύτερο πόνο. Η φιλία η μεγαλύτερη κατά τον Επίκουρο αρετή, έχει και αυτή ιδιοτελή κίνητρα και αποβλέπει στο προσωπικό αίσθημα ασφαλείας. Πέρα από την φιλία το κοινωνικό συμβόλαιο και η δικαιοσύνη που αυτό επιβάλει μεταξύ των ανθρώπων διασφαλίζει την ασφαλή διαβίωση στην ευρύτερη κοινωνία. Θα μπορούσε να παρατηρήσει κάποιος ότι η Επικούρεια φιλοσοφία διατηρεί κάποια νοσταλγία για την εποχή της αρχαϊκής φυλετικής κοινωνίας που ο Ησίοδος αναφέρει σαν την ευτυχισμένη εποχή του Κρόνου. Το ίδιο στοιχείο συναντά κανείς και στην φιλοσοφία του Καρλ Μαρξ.
Η κοινωνία που προτείνει ο Επίκουρος δεν είναι ιδεολόγημα. Πραγματώνεται μέσα στους Κήπους. Μία κοινωνία με τις αντιθέσεις και τις συγκρούσεις της, αλλά παρόλα αυτά δημοκρατική και αταξική ή έστω υπερβατική των τάξεων. Δεν ήταν απλό πράγμα να θεωρείται ο δούλος ισότιμος με τον πολίτη και ο άνδρας ισότιμος με την γυναίκα την εποχή του Επίκουρου. Υπερβαίνει κατά πολύ ό,τι ιδέα μπορούμε να έχουμε για ταξικές διαφορές στην εποχή μας. Ο Επίκουρος έκανε πράξη το ιδεολόγημα των σοφιστών για την ισότητα των ανθρώπων, εν μέσω μιας ολιγαρχικής δουλοκτητικής κοινωνίας. Το πλήρωσε με άγρια συκοφάντηση και διαστρέβλωση της φιλοσοφίας του και αργότερα επι Χριστιανισμού με διωγμούς των οπαδών του.
Η επιτυχημένη λειτουργία των Κήπων για 500 περίπου χρόνια μέσα σε αντίξοες συνθήκες, απέδειξε ότι οι αρχές της Επικούρειας Φιλοσοφίας είναι εφαρμόσιμες στην πράξη και ότι απελευθερώνουν και υλοποιούν τις ευγενέστερες δυνατότητες του ανθρώπου.
Η Επικούρεια λοιπόν φιλοσοφία δεν είναι ιδεολογία. Δεν διεκδικεί καμμιά απόλυτη αλήθεια, ούτε αποβλέπει να φτιάξει την ιδανική κοινωνία. Άλλωστε καμμιά ιδανική κοινωνία δεν μπορεί να προκύψει από ατελείς ανθρώπους σε μία ατελή ούτως ή άλλως ρέουσα υλική πραγματικότητα. Αντιθέσεις συγκρούσεις και αντιφάσεις δεν πρόκειται να πάψουν να υπάρχουν, αφού αυτό επιτάσσει ο νόμος της εξέλιξης και η διαδραστικότητα των δυνάμεων της φύσης, στην οποία είναι ενταγμένη και η ανθρώπινη κοινωνία. Το ιδανικό, το τέλειο και το απόλυτο, βρίσκονται στον εγκέφαλο των ιδεαλιστών, όχι στον πραγματικό κόσμο. Παρ’ όλα αυτά όμως μια καλύτερη και δικαιότερη κοινωνία, με αποτελεσματικότερη διαχείριση των εσωτερικών της αντιθέσεων και αντιφάσεων, είναι μέσα στις ανθρώπινες δυνατότητες και αυτό μας διδάσκει ο Επίκουρος με την δημιουργία των Κήπων. Ο Δάσκαλος βρίσκεται στον σωστό δρόμο προσπαθώντας με εργαλείο την φιλοσοφία του, να απελευθερώσει τον άνθρωπο από τα βαρίδια του φόβου και της απληστίας, δίνοντάς του την ευκαιρία να ανακαλύψει τις ευγενέστερες δυνατότητές του και να τον διατηρήσει ψυχικά ισορροπημένο. Ένας τέτοιος άνθρωπος είναι ένας πολύτιμος πολίτης όποια και να είναι η κοινωνική του θέση, όποιο και να είναι τελικά το κοινωνικό σύστημα που είναι ενταγμένος.
Είναι αληθές ότι ο άνθρωπος αυτοπροσδιορίζεται και νοείται σαν προσωπικότητα, μόνο μέσα στην κοινωνία στην οποία ζει και με την οποία βρίσκεται σε διαδραστική σχέση, διαμορφούμενος από αυτήν και συγχρόνως διαμορφώνοντάς την. Επομένως η διάδοση της Επικούρειας φιλοσοφίας έμμεσα επηρεάζει την κοινωνία συμβάλλοντας στην περιστολή του φόβου, την καταπολέμηση των δεισιδαιμονιών, την μείωση των ανταγωνισμών, της εκμετάλλευσης και της βαρβαρότητας και την προώθηση θεσμών και σχέσεων που προάγουν το κοινό συμφέρον και την κοινή ευδαιμονία.
«Η φιλοσοφία της φύσης δεν φτιάχνει ανθρώπους αλαζόνες ή φαφλατάδες ή άτομα που κάνουν επίδειξη αγοραίας παιδείας. Αλλά σοβαρούς και αυτάρκεις, περήφανους για την προσωπικότητά και τις αρετές τους και όχι για τα υπάρχοντά τους » λέει ο Επίκουρος ( Επικ. Προσφώνηση 45.) Και η ιστορία απέδειξε ότι κανένα κοινωνικό σύστημα όσο δίκαιο και αν είναι στην θεωρία, δεν είναι δυνατό να σταθεί με επάρκεια χωρίς ψυχικά ισορροπημένους πολίτες.
Θα ήθελα να κλείσω την εισήγησή μου με μία αναφορά στην νεότερη υλιστική φιλοσοφία του Καρλ Μαρξ. Ο σύγχρονος στοχαστής Terry Eagleton στο βιβλίο του « Γιατί ο Μαρξ είχε δίκιο » αναφέρει: « Οι μαρξιστές είναι πραγματιστές που αντιμετωπίζουν με σκεπτικισμό την υψηλόφρονα ηθικολογία και με άκρα επιφύλαξη τον ιδεαλισμό. Όντας εκ φύσεως φιλύποπτοι, τείνουν να αναζητούν τα υλικά συμφέροντα που κρύβονται πίσω από την παραπλανητική πολιτική ρητορική. Αντιλαμβάνονται τις ανιαρές, συνήθως μοχθηρές δυνάμεις που υποκρύπτονται κάτω από τα καλοκάγαθα λόγια και τα συναισθηματικά οράματα. Λειτουργούν όμως έτσι επειδή θεωρούν τους ανθρώπους ικανούς για καλύτερα πράγματα και θέλουν να τους απελευθερώσουν από τις εν λόγω δυνάμεις. Ο πραγματισμός τους λοιπόν συνδυάζεται με πίστη στον άνθρωπο. Ο υλισμός είναι τόσο προσγειωμένος ώστε να μην παρασύρεται από την υποκριτικά μεγαλόστομη ρητορική, αλλά και τόσο αισιόδοξος ότι τα πράγματα μπορούν να βελτιωθούν ώστε να μην γίνεται κυνικός……». Τα ίδια λόγια θα μπορούσαν να ειπωθούν και για τους Επικούρειους. Είναι συμβατές άραγε οι δύο υλιστικές φιλοσοφίες; Είναι ο Μαρξ ντετερμινιστής ή οπαδός της τυχαιότητας και της ελεύθερης βούλησης; Το αποτέλεσμα της πάλης των τάξεων είναι προκαθορισμένο ή ανοικτό σε δυνατότητες που επηρεάζονται από το τυχαίο και την συγκυρία; Συμβαδίζει ο Επικούρειος ατομισμός με την λογική των μαζών; Έχει σχέση η πλειότιμη λογική του Επίκουρου με την διαλεκτική λογική του Μαρξ; Πόσο τελικά «Επικούρειος» είναι ο Μαρξ;
Τις αγορεύειν βούλεται;