Ντετερμινισμός ή αιτιοκρατία, είναι η αντίληψη σύμφωνα με την οποία οτιδήποτε γίνεται ή πρόκειται να συμβεί είναι προσδιορισμένο ή προδιαγεγραμμένο από πριν να συμβεί και πως θα συμβεί.
Η αιτιοκρατία ή ετεραρχία βασίζεται στην αρχή ότι τίποτε στον κόσμο δεν δημιουργείται εκ του μηδενός (ουδέν γίγνεται εκ του μη όντος), αλλά ότι το κάθε τι προέρχεται από κάπου, ότι έχει δηλαδή κάποια αιτία.
Αν λοιπόν τα πάντα ανάγονται σε προγενέστερες αιτίες τότε το σύμπαν διέπεται από μία απόλυτη ΑΝΑΓΚΑΙΟΤΗΤΑ υπό την έννοια ότι το μέλλον είναι ήδη γνωστό, καθορισμένο στο παρόν, το οποίο με τη σειρά του έχει καθορισθεί στο παρελθόν.

Σύμφωνα με την μεταφυσική αιτιοκρατία, στον κόσμο είναι ενσωματωμένη μία νομοτέλεια που υπαγορεύει απαρέγκλιτα τι θα συμβεί στον κόσμο και πως θα συμβεί αυτό. Μία τέτοια ερμηνεία του σύμπαντος εισηγήθηκαν οι εκπρόσωποι της Στωικής φιλοσοφίας οι οποίοι υποστήριξαν ότι ο λόγος, από τον οποίο έχει δημιουργηθεί ο κόσμος, έχει διαχυθεί σε κάθε σημείο του σύμπαντος, έτσι ώστε να διέπεται αυτό από μία τάξη και αναγκαιότητα, την ΕΙΜΑΡΜΕΝΗ, σύμφωνα με την οποία οτιδήποτε εκδηλώνεται είναι προκαθορισμένο.
Εν αντιθέσει προς την αιτιοκρατία σύμφωνα με την οποία κάθε γεγονός έχει κάποια αιτία, κατά τον ιντετερμινισμό ή την αναιτιοκρατία ή αυταρχία, όπως θα λέγαμε κατά το ελληνικότερο, οι εκδηλώσεις της βούλησης του ανθρώπου δεν υπαγορεύονται από αντίστοιχες αιτίες.
Σύμφωνα με την αρχή της αυταρχίας κατ’ αντιδιαστολή προς ότι ισχύει γενικώς στον κόσμο, υπάρχουν γεγονότα που η ύπαρξή τους δεν προϋποθέτουν αντίστοιχες αιτίες.
Συγκεκριμένα, βάση της αρχής της αυταρχίας, οι πράξεις του ανθρώπου, που αποτελούν προϊόντα της βούλησής του, δεν υπόκεινται στην αρχή της αιτιότητας. Η ανθρώπινη βούληση έχει τη δυνατότητα να αποφασίζει για τις επιλογές της μόνη της, ανεξάρτητα από ότι ισχύει στη φύση.
Πρώτος ο Επίκουρος διατύπωσε την αρχή της αυταρχίας με την θεωρία της παρέγκλισης η οποία λέει: Τα άτομα κινούμενα μέσα στο κενό κατευθυνόμενα εξ αιτίας του βάρους τους, από πάνω προς τα κάτω. Η κίνηση αυτή ωστόσο, παρατήρησε ο Επίκουρος, δεν είναι κάθετη αλλά παρουσιάζει ελαφρά παρέγκλιση, η οποία έχει ως αποτέλεσμα τα άτομα να συγκρούονται μεταξύ τους. Από τις συγκρούσεις που προκαλούνται κατά την παρέγκλιση των ατόμων δημιουργούνται στις περιοχές του κενού χώρου περιδινήσεις, δηλαδή περιστροφικές κινήσεις, από τις οποίες δημιουργούνται τα κοσμικά συστήματα τα οποία χωρίζονται μεταξύ τους από κενά διαστήματα, τα μετακόσμια.
Κατά τον Επίκουρο η απόκλιση αυτή των ατόμων δεν είναι προϊόν κάποιας εξωτερικής αιτίας ή συνέπεια μιας αλλαγής, που σημειώθηκε μέσα στα ίδια τα αποκλίνοντα άτομα, αλλά πρόκειται για μία εντελώς αναίτια εκδήλωση. Βάση δε της τυχαίας συμπεριφοράς των ατόμων ο Επίκουρος επιχείρησε να ερμηνεύσει την ελευθερία της βούλησης του ανθρώπου.
Η αιτία της δημιουργίας του σύμπαντος εν τοιαύτη περιπτώσει δεν είναι μία έξω απ’ αυτό υπερκόσμια δύναμη αλλά η ΠΑΡΕΓΚΛΙΣΗ η οποία δημιουργείται όταν κινούνται στο κενό τα άτομα.
Ο Επίκουρος απέρριψε εν προκειμένω την άποψη περί θείας πρόνοιας και αντιτάχθηκε κάθε είδους φόβου που προκαλεί η πεποίθηση ότι τα πάντα προέρχονται από ορισμένες υπερκείμενες δυνάμεις.
Στον εικοστό αιώνα υπήρξαν επίσης επιστήμονες, όπως ο Χάιζενμπεργκ, που εισήγαγε την αρχή της απροσδιοριστίας στο πλαίσιο της οποία υποστηρίχθηκε η ύπαρξη αναίτιων γεγονότων. Πρόκειται για γεγονότα τα οποία απλώς συμβαίνουν, για γεγονότα που δεν προϋποθέτουν κάποια προηγούμενη της εμφάνισής των κατάσταση βάσει της οποίας θα μπορούσε να εξηγηθεί η εκδήλωσή τους.
Ο Χάιζενμπεργκ σύνδεσε το όνομά του με τη κβαντική φυσική και φιλοσοφία, στους κόλπους της οποίας ανατράπηκε μεταξύ άλλων η παραδοσιακή αντίληψη της αιτιοκρατίας που ίσχυε στη Νευτώνεια μηχανική.

Κώστας Καλεύρας

Το άρθρο αναρτάται με την άδεια του συγγραφέα
Αναδημοσίευση από το blog filosofiakipou.blogspot.com